สรรพคุณเภสัช
สรรพคุณยาเภสัช รู้จักสรรพคุณยานั้น ท่านกล่าวถึงสรรพคุณของตัวยา แต่ก่อนที่จะรู้สรรพคุณของตัวยาจำเป็นต้องเรียนสิ่งสำคัญอย่างหนึ่งก่อน คือรสของยา เมื่อรู้จักรสแล้ว รสนั้นจะแสดงถึงสรรพคุณได้ทันที ในเรื่องรสนี้ ท่านกล่าวเอารสของตัวยาทั้งหมด มาแบ่งเป็น ๓ อย่าง ขึ้นตั้งเป็นประธานก่อน คือ ๑ ยารสเย็น ๒ ยารสร้อน ๓ ยารสสุขุม จะได้กล่าวไว้พอเป็นสังเขปดังนี้ คือ
สรรพคุณยารสเย็น
๑. ลักษณะยารสเย็น ตัวอย่างได้แก่เกษรดอกไม้ (ที่ไม่ร้อน) ใบไม้รากไม้ (ที่ไม่ร้อน) และสัตตะเนาวะเขี้ยวเป็นต้น เมื่อปรุงสำเร็จแล้วเป็นยารสเย็นสำหรับแก้ทางเตโชธาตุ
รากกระชับ รสเย็น ระงับความร้อน ขับปัสสาวะ ขับเหงื่อ
ใบเงินใบทอง ใบนากรสเย็น แก้ไข้ แก้ตัวร้อน ล้อมตับ ดับพิษ
จักร์นารายน์ รสเย็น เป็นเลือก แก้ฝี แก้ปวด แก้ฟกบวม แก้พิษอักเสบทุกชนิด แก้ปวดหัวลำลอก แก้พิษตะขาบ แมลงป่อง
ใบจามจุรี หรือก้ามปู รสเย็น ดับพิษ
ช้อยนางรำ รสเย็น แก้ฝีภายใน แก้ฝีภายในท้อง
ต้นฝอยทองรสเย็น แก้ร้อนใน ระหายน้ำ
รากพริกป่า รสเย็น ดับพิษไข้ แก้ร้อนภายใน แก้ลมกองละเอียด
รากมะแฟงรสเย็น ถอนพิษไข้ ถอนพิษสำแดง
รากมะเฟืองรสเย็น ระงับพิษร้อน ถอนพิษไข้ ถอนพิษผิดสำแดง
มะหาสดำ รสเย็น แก้กาฬ แก้พิษในกระดูก
เนื้อไม้มหาละลาย รสเย็น ดับพิษร้อน แก้กาฬ แก้ไข้ทุกชนิด แก้ฝี แก้พิษอักเสบช้ำบวม
เถาตำลึง รสเย็น แก้โรคตา ถอนพิษ
ใบตำลึง รสเย็น ดับพิษร้อน ถอนพิษทั้งปวง
รากตำลึง รสเย็น แก้ดวงตาขึ้นฝ้า ดับพิษทั้งปวง
เถาหนามไก่ให้รสเย็น ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ทุกชนิด แก้อาการชัก และคลั่งเพ้อ (ไข้จับสั่นขึ้นสมอง) กระทุ้งพิษ ขับพิษไข้หัวให้ซ่านออกมา
เถาโพกพาย รสเย็น ดับพิษไข้ แก้กระษัยไตพิการ ขับปัสสาวะ แก้บวมตามตัว
รากมะลิวัลย์ รสเย็นจืด ถอนยาเบื่อเมา และถอนพิษไข้ทั้งปวง
เถารางจืด รสเย็น ถอนพิษ ถอนพิษของเบื่อเมาต่างๆ
รมสามสิบ รสเย็นหวานชุ่ม บำรุงครรภ์รักษา บำรุงตับปอด ให้เกิดกำลัง
ดอกสาระภี รสหอมเย็น บำรุงหัวใจชุ่มชื่น ชูกำลัง
เนื้อหุ้มเม็ดสำรอง รสเย็น แก้ร้อนใน ทำให้ใจคอชุ่มชื่น แก้กระหายน้ำ
ใบหมากผู้ ใบหมากเมีย รสเย็น แก้ปากเหม็น แก้รำมะนาดกินฟัน ล้อมตับดับพิษ
หมากดิบน้ำค้างรสเย็น ดับพิษตานทราง แก้ร้อนในระหายน้ำ
ใบพิมเสน รสเย็น ถอนพิษร้อน แก้ไข้ทุกชนิด ทำให้ความร้อนในร่างกายลดลง
รากลำเจียก รสเย็นหวานเล็กน้อย แก้พิษไข้ แก้พิษเสมหะและโลหิต ขับปัสสาวะ
รากคัดเค้ารสเย็นฝาด แก้รัตตะปิตตะโรค ขับและแก้ไข้เพื่อโลหิต
รากชะลูดแดงรสเย็น แก้อภิญญาณโรค แก้รัตตะปิตตะโรค
รากฝักข้าวรสเย็น เบื่อเล็กน้อย ถอนพิษทั้งปวง
ใบฝักข้าว รสเย็น ถอนพิษดับทั้งปวง
เมล็ดฝักข้าว รสเย็น บำรุงปอด
รากสลอดน้ำ รสเย็นชืด แก้ไข้เหนือ แก้ไข้พิษ แก้ลมสันดาน
รากอัญชันดอกขาว รสเย็นชืด บำรุงแก้วตา ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้ปวดฟัน
สรรพคุณยารสร้อน
๒. ลักษณะยารสร้อน ตัวอย่างได้แก่ เบญจกูล ตรีกฎุกหัศคุณ เง่าขิง เง่าข่า เป็นต้น เมื่อปรุงสำเร็จแล้วเป็นยาร้อนสำหรับแก้ทางวาโย
กระเพราแดงรสเผ็ดร้อน ตั้งธาตุแก้ปวดท้อง ท้องขึ้น แก้ลมตานทราง ขับผายลมทำให้เรอ แก้จุกเสียดแทงในท้อง
ใบกระเพราป่ารสเผ็ดร้อน บำรุงธาตุ ขับโลหิตให้เดินทั่วสรรพางค์กาย แก้อาเจียน แก้เสมหะ และลมพิษ
ใบกระวาน รสร้อน ขับผายลม แก้ไข้เชื่อมซึม ขับเสมหะ
ลูกกระวาน รสร้อน ขับเสมหะ โลหิต ลม
เปลือกกุ่มบก รสร้อน ขับลม แก้นิ่ว แก้ปวดท้องลงท้อง คุมธาตุ ขับผายลม แก้บวม บำรุงไฟธาตุ กระตุ้นลำไส้ให้ทำงาน บำรุงหัวใจ แก้โรคผิวหนัง
ข่าต้น รสเผ็ดปร่า ขับเลือด ขับน้ำเหลือง ขับลมในลำไส้
คัดลิ้นรสร้อนจัด แก้เส้นเอ็นพิการ บำรุงเส้นเอ็น
รากหงอนไก่ดอกกลมรสเผ็ดร้อน แก้ไข้เพื่อลม (ไข้ฤดูฝน) แก้ไข้พิษ แก้โลหิต และลม แก้ลมอัมพฤกษ์ บำรุงธาตุ แก้หืดและเสมหะ
ตรีกฏุกรสเผ็ดร้อน แก้ลม แก้ดี แก้เสมหะในกองสมุฏฐาน ตามธาตุฤดู อายุสมุฏฐาน
คนทีสอทะเล รสเผ็ดร้อน แก้ตัวพยาธิ์ แก้ฟกบวม แก้เสมหะและลม แก้ริดสีดวงในลำคอ
เถาจิงจ้อขาวหรือจิงจ้อหลวงรสร้อน แก้บวม แก้พรรดึก กระตุ้นเตือนลำไส้ช่วยย่อยอาหาร แก้เสมหะและโลหิตกำเดา
เชือกเขาไฟเนื้อไม้รสร้อน ระบาย แก้ระส่ำระสาย แก้จุกเสียด แก้เสมหะและลม (ยางเป็นอันตรายแก่ร่างกายทุกส่วน)
ใบดีปลี รสเผ็ดร้อน แก้เส้นสุมนา
เถาดีปลี รสเผ็ดร้อนจัด แก้ปวดฟัน ปวดท้อง จุกเสียด แก้เสมหะพิการ
ดอกดีปลี รสเผ็ดร้อนขม แก้ปัถวีธาตุ ๒๐ พิการ แก้หืดไอ แก้ลมวิงเวียน แก้ริดสีดวงทวาร แก้คุดทะราด
ใบพลูทองหลางรสเผ็ด แก้แผลสด แก้เด็กท้องขึ้นอืด ขับผายลม
เถาพริกไทยรสเผ็ดร้อน แก้อติสาร (ท้องร่วงอย่างแรง) แก้เสมหะในทรวงอก
ใบพริกไทยรสร้อน แก้ลม ๖ จำพวก ตั้งจตุธาตุให้มั่น
เมล็ดพริกไทยรสร้อน แก้ลมอัณฑพฤกษ์และมุตฆาต ดับเสมหะฟุ้งซ่านให้งวดลง บำรุงธาตุให้เป็นปกติ แก้สรรพลมทั้งปวงอันเกิดในทรวง
ดอกพริกไทยรสร้อน แก้จักษุแดงดังโลหิต
สรรพคุณ รสสุขุม
๓. ลักษณะยารสสุขุม ตัวอย่างได้แก่โกฐ เทียน กฤษณา กระลำพักอบเชย ชะลูด จันทน์เทศ และเครื่องเทศที่ไม่ร้อน เมื่อปรุงสำเร็จแล้วเป็นยาสุขุม เช่นยาหอมสำหรับแก้ทางโลหิต
กระลำพัก รสขมหวานเย็นมัน แก้ลมอังคมังคานุสารี แก้สตรีสมุฏฐาน แก้โลหิต
ขอนดอก รสเผ็ดจืด แก้เสมหะ แก้เหงื่อ แก้ไข้ร้อนเพื่อตรีโทษ บำรุงครรภ์รักษา บำรุงตับปอด หัวใจ
ขี้เหล็กทั้ง ๒ รสขมหวาน แก้โลหิต แก้กำเดา แก้เสมหะเจริญไฟธาตุ
รากกรุงเขมากลิ่นหอมรสสุขุม แก้ไข้ แก้ดีรั่ว ดีล้น ดีซ่าน บำรุงอวัยวะให้แข็งแรง แก้ลมโลหิตกำเดา แก้โรคตา
รากชะลูดขาว กลิ่นหอมรสสุขุม บำรุงกำลัง แก้ใจสั่นหงุดหงิด แก้เสมหะและพิษไข้
แก่นตะเคียนทอง รสขมหวาน แก้คุดทะราด แก้เสมหะ แก้โลหิตกำเดา แก้ไข้สำประชวน
ดอกบุนนากกลิ่นหอมสุขุม บำรุงโลหิต แก้สาบสางในร่างกาย บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น
แก่นประดู่เสน รสขมหวาน แก้คุดทะราด เสมหะโลหิตกำเดา แก้ไข้
ดอกมะลิหอมเย็นรสสุขุม บำรุงจิตใจให้ชุ่มชื่น แก้โรคตา แก้ไข้ทั้งปวง แก้ตัวร้อน แก้หวัดคัดจมูก
เปลือกต้นกะแจะรสขมสุขุม บำรุงจิตให้ชุ่มชื่นแจ่มใส แก้ไข้
ดอกการะเกดกลิ่นหอมรสสุขุม แก้เจ็บอก แก้เสมหะ บำรุงธาตุ บำรุงหัวใจ
กฤษณารสขมหอมสุขุม คุมธาตุ บำรุงโลหิตในหัวใจ (อาการหน้าเขียว) บำรุงตับปอดให้เป็นปกติ แก้ลมหน้ามืดวิงเวียน แก้ลมทราง บำรุงหัวใจ
เนื้อไม้จันทน์ขาว รสขมหวาน บำรุงประสาท บำรุงเนื้อหนังให้สดชื่น แก้ไข้ แก้ปอดตับดีพิการแก้ร้อนในระหายน้ำ แก้เหงื่อตกหนัก ขับพยาธิ์
เนื้อไม้จันทน์ชะมดหรือจันชะมด รสสุขุม บำรุงหัวใจ แก้ลมวิงเวียน คลื่นเหียนอาเจียนชูกำลัง
เนื้อเมล็ดในจันทร์เทศรสหอมฝาดหวานสุขุม แก้ระหายน้ำบำรุงกำลัง แก้ลมจุกเสียด กำเดา แก้ท้องร่วง แก้ปวดรัดมดลูก ขับลมในลำไส้ บำรุงโลหิต แก้บิด แก้ธาตุพิการ
รากจุกโรหินี รสสุขุม แก้ไข้เพื่อโลหิต แก้ลมปลายไข้
ใบสันพร้าหอมรสสุขุม แก้ไข้ ชูกำลัง
รากแฝกหอมรสหอมเย็นสุขุม ทำดวงจิตให้ชุ่มชื่น ขับลมในลำไส้หาวเรอ ทำให้เย็น
หัวกระชายรสสุขุม แก้ปวดมวนในท้อง บำรุงกำลัง ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้บิดมูกเลือด
รากระหุ่งทั้ง ๒ รสสุขุม แก้พิษร้อน แก้พิษไข้ แก้พิษเชื่อมซึม แก้ฟกบวม แก้ปวดฝี
๑ สรรพคุณยารสฝาด
เปลือกกระถินไซ่ง่อนรสฝาด คุมและสนาม แก้บิด แก้ท้องร่วง แก้ธาตุพิการ
เม็ดกระบูนดำและขาวรสฝาด แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน แก้บิด แก้ลมแดง แก้ไข้อติสาร ชำระล้างบาดแผล
กัลปังหารสฝาด สมานบาดแผลอ่อนๆ แก้เนื้อฉีกขาด แก้บาดแผลเรื้อรัง
รากกรดรสฝาด สมานลำไส้ แก้บิด แก้ลงท้อง ท้องร่วง แก้ปวดท้อง จุกเสียด
โกฐพุงปลารสฝาด แก้อุจจาระธาตุลงอติสาร ลงแดง แก้บิดมูกเลือด
โกฐน้ำเต้ารสฝาดมัน ถ่ายท้องเสีย แก้โรคตา แก้ริดสีดวงทวารหนัก ขับลมให้ลงสู่คูถทวาร ทำให้ปัสสาวะ อุจจาระเดินสะดวก (ถ่ายเองปิดเอง)
เปลือกขี้อ้ายรสฝาด กล่อมอาจม แก้อุจจาระเป็นฟอง แก้ท้องร่วง แก้บิดเรื้อรัง แก้ปวดเบ่ง คุมจัด ชะล้างบาดแผล
แคฝอยรสฝาดเฝื่อนหวาน แก้ลงท้อง แก้บวม แก้ตกโลหิต แก้พยาธิ์ แก้ฝีเปื่อยพัง
ครั่งรสฝาด แก้ไอ แก้ข้อหักซ้น แก้ท้องร่วง แก้บิด บำรุงโลหิต ห้ามเสมหะคุมอาจม
เปลือกคางรสฝาดเฝื่อน แก้ลงท้อง แก้ตกโลหิต แก้บวม แก้ฝี แก้พยาธิ์ เปื่อยเน่า แก้ลำไส้พิการ เป็นยาอายุวัฒนะ บำรุงเนื้อหนัง เส้นเอ็นให้สมบูรณ์ แผลเน่าในโรคเรื้อนเรื้อรัง
ใบงิ้วรสฝาด ดับพิษฝี แก้อักเสบ แก้หัวลำมะลอก แก้หัวดาวหัวเดือน แก้ต่อมน้ำลายอักเสบ แก้ฟกช้ำบวม
ใบจากรสฝาด แก้ลมจร (ป่วง) แก้เสมหะ ดับพิษทั้งปวง
เปลือกเฉียงพร้านางแอรสฝาดเย็นหวานเล็กน้อย แก้ไข้ ระงับความร้อน แก้พิษร้อนภายใน กล่อมเสมหะ และโลหิต
ผลตะโกนารสฝาดเฝื่อนขมเล็กน้อย แก้ท้องร่วง ท้องเสีย แก้ตกโลหิต แก้บวม แก้พยาธิ์ แก้เน่าเปื่อย
เนื้อไม้ตะขบไทยรสฝาด แก้ท้องร่วง แก้บิดมูกเลือด
เปลือกตะแบกรสฝาด แก้บิดมูกเลือด หรือลงแดง
ใบต้นตาเสือรสฝาด แก้บวม
ผลต้นตาเสือรสฝาด แก้ปวดข้อ
เปลือกต้นตาเสือรสฝาด กล่อมเสมหะและโลหิต
กาบหรือก้านใบสดของตาลโตนดรสฝาด แก้ท้องร่วง ท้องเสีย แก้โลหิต แก้ปากเปื่อย
รากต้นตับเต่าน้อยรสฝาดเอียน ดับพิษไข้ทั้งปวง แก้ตัวร้อน ดับพิษตานทราง แก้วัณโรค
เนื้อไม้และรากต้นตับเต่าใหญ่รสฝาดเอียน ดับพิษไข้ตัวร้อน ดับพิษตานทราง แก้พิษวัณโรค
เปลือกลูกทุเรียนรสฝาด สมานคุมธาตุ
เทียนต้นหรือเทียนย้อมมือรสฝาด แก้โรคเล็บถอด แก้บิดมูกเลือด
ทับทิมทั้ง ๕ รสฝาด แก้ท้องร่วง แก้บิดมูกเลือด
เนื้อไม้เนระพูสีรสฝาดเย็น แก้ไข้กาฬ แก้ไข้ทั้งปวง แก้ไข้เหนือ ไข้สันนิบาต ดับพิษไข้ แก้บิดมูกเลือด แก้ท้องเสีย
เปลือกนนทรีรสฝาด ขับโลหิต กล่อมเสมหะ และโลหิต ขับลมผาย แก้ท้องร่วง
ลูกเบญกานีรสฝาดจัด คุมสมาน แก้ท้องร่วง แก้บิดปวดเบ่ง แก้อาเจียน แก้ปวดมดลูก
เนื้อไม้ประดู่ลายรสฝาดเล็กน้อย บำรุงโลหิต คุมธาตุ กล่อมโลหิต ระงับเสมหะ แก้เสมหะเฟื่อง
รากประดู่ลายรสฝาดเล็กน้อย แก้พิษไข้เชื่อมซึม
เปลือกประดู่ลายรสฝาด แก้ปากเปื่อย ปากแตกระแหง
ยางประดู่ลายรสฝาด แก้ปากเปื่อย
เปลือกปรูรสฝาด แก้หืดไอ แก้ลงท้อง ให้ปิดธาตุ
เปลือกต้นโปรง รสฝาดเฝื่อนเล็กน้อย คุมอาจม สมานเสมหะ และโลหิต แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน แก้บิดมูกเลือด ชะล้างบาดแผล ห้ามโลหิต
ฝรั่งทั้ง ๕ รสฝาดเย็น ถอนพิษบาดแผล แก้ท้องร่วง แก้บิดมูกเลือด และปวดเบ่ง
ฝรั่งมี ๓ ชนิดคือ ๑ ลูกกลมไส้แดง เรียกว่า ฝรั่งขี้นก ๒ หัวขั้วลูกจุกคล้ายมะกรูดเรียกว่าฝรั่งไม้จีน ๓ ผลกลมไม่มีจุก เรียกว่าฝรั่งมะลิอ่อง
เปลือกฝิ่นตันรสฝาด คุมธาตุ แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน แก้ลงแดง แก้ปวดเบ่ง แก้ปวดเมื่อยตามร่างกายทุกส่วน
เปลือกตัวเพการสฝาดเย็นขมเล็กน้อย สมานแผล ทำน้ำเหลืองให้เป็นปกติ แก้เสมหะจุกคอ ขับเลือดเน่าในเรือนไฟ ดับพิษโลหิต ทำให้ผิวหนังชา แก้บิด แก้อาเจียน ขับลมในลำไส้ บำรุงโลหิต แก้จุกเสียด
รากเพการสฝาดเย็นขมเล็กน้อย บำรุงธาตุ ทำให้เกิดน้ำย่อยอาหาร แก้ไข้สันนิบาต แก้ท้องร่วง แก้อักเสบบวม
เมล็ดเพกาแก่ ระบาย
เปลือกต้นพุทรารสฝาด แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน
พุทราทั้ง ๕ รสฝาดเฝื่อน แก้บวม แก้พยาธิ์ แก้ฝีทั้งปวง แก้ลงท้อง แก้ตกโลหิต
เปลือกต้นมะกอกรสฝาดเปรี้ยวเย็น ดับพิษกาฬ แก้ร้อนใน แก้ลงท้อง แก้ปวดมวนแก้สะอึก
ใบมะกอกรสฝาดเปรี้ยว แก้ปวดหู เนื่องจากเป็นฝี
เปลือกต้นมะกอก รสฝาด สมานลำไส้
เปลือกต้นมะขามเทศรสฝาด ชะล้างบาดแผล แก้ท้องร่วง
เมล็ดมะขามกะเทาะเรียกว่ามะขามขบรสฝาด แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน
รากฝักมะขามรสฝาด แก้ท้องร่วง
เปลือกต้นมะขามรสฝาด ชะล้างบาดแผลเรื้อรังทุกชนิด
เปลือกต้นมะเดื่อชุมพรรสฝาด แก้ท้องร่วง ชะล้างบาดแผล
เปลือกต้นมะเดื่อดงรสฝาด กล่อมอุจจาระ แก้ท้องเสีย
เมล็ดในมะม่วง แก้ท้องร่วง สมานลำไส้
เปลือกลูกแมงคุดรสฝาด สมานบาดแผล แก้บิด แก้ลงท้อง
เปลือกหว้ารสฝาดจัด แก้บิด แก้ท้องร่วง ชำระล้างบาดแผล แก้ปากเปื่อยคอเปื่อยเป็นเม็ด แก้น้ำลายเหนียว
ใบหว้ารสฝาด แก้บิดมูกเลือก แก้พิษตานทราง
ผลหว้ารสฝาดหวาน สมานคุมธาตุ แก้ท้องร่วง
เมล็ดรสฝาดมัน บำรุงไขข้อ แก้ปัสสาวะมากเกินต้องการ แก้ท้องร่วง แก้บิด ถอนพิษแสลงใจ
ใบสมอพิเภกรสฝาด สมานบาดแผล
ลูกสมอพิเภกผลแก่รสฝาด แก้โรคตา บำรุงธาตุ แก้ริดสีดวง แก้บิด
เปลือกต้นน้อยหน่ารสฝาด สมานลำไส้ แก้ท้องร่วง
ลูกดิบของน้อยโหน่งรสฝาดเมา แก้ท้องร่วง แก้บิด ขับกิมิชาติ
เปลือกต้นสำโรงรสฝาดเล็กน้อย กล่อมเสมหะอาจม แก้บิด
รากหมากผู้ หมากเสียรสฝาดเล็กน้อย แก้ปากเปื่อย ถูกพิษเนื่องจากสารปรอทกินฟัน ชะล้างบาดแผลเรื้อรัง แก้บิดเรื้อรัง
ลูกกรวยรสฝาด แก้บิดปวดเบ่ง แก้เสมหะเป็นพิษ แก้ลงท้อง
เปลือกกรวยรสฝาด กล่อมเสมหะและอาจม แก้อุจจาระเป็นฟองคุมธาตุ
ใบชารสฝาดชุ่ม แก้ท้องร่วง แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น ชะล้างบาดแผลกามโรค
เนื้อไม้กระทกรกรสฝาดเฝื่อนเล็กน้อย ถอนพิษเบื่อเมาทั้งปวง คุมธาตุ แก้บาดแผล
เถาคุยรสฝาด แก้ประดงเข้าข้อ แก้ลมขัดในกระดูก แก้มือเท้าอ่อนเพลีย
รากหนามหันรสฝาด กล่อมโลหิต แก้ไข้ทับระดู ๆ ทับไข้
ก้อนสีเสียดไทยรสฝาดจัด สมานและคุมธาตุ แก้ท้องร่วง แก้บิด แก้ลงแดง แก้อติสาร แก้บาดแผล ล้างบาดแผลที่ถูกไฟ และโรคผิวหนัง
๒ สรรพคุณยารสหวาน
แก่นขนุนหรือกรักรสหวานขมฝาด บำรุงกำลังและโลหิต ทำให้เลือดเย็น สมาน
โกฐเชียงกลิ่นหอมรสหวานขม แก้ไข้ แก้สะอึก แก้ไอ แก้เสียดแทงสองรางข้าง
เทียนข้าวเปลือกกลิ่นหอมรสหวานเผ็ด บำรุงกำลัง ขับลมผาย แก้ศูนย์กลาง ท้องพิการ แก้ชีพจรอ่อนหรือพิการ แก้นอนสะดุ้ง (โทษน้ำดี)
เปลือกไข่เน่ารสหวานชุ่ม แก้พิษตานทราง แก้อุจจาระเป็นฟองเหม็นเปรี้ยว แก้ท้องเสีย แก้ตานตานขโมย ขับไส้เดือน
รากเข็มขาวรสหวาน แก้โรคตา เจริญอาหาร
แคแตรดอกรสหวานเย็น ขับเสมหะและโลหิต ขับผายลม
ดอกคำไทยรสหวาน บำรุงหนองและเลือดให้สมบูรณ์ แก้แสบร้อนคันตามผิวหนัง แก้พิษ บำรุงโลหิต แก้โลหิตจาง แก้บิด แก้ไตพิการ
ดอกคำฝอยรสหวาน บำรุงโลหิตและน้ำเหลืองให้เป็นปกติ แก้แสบร้อนตามผิวหนัง บำรุงหัวใจ บำรุงประสาท ขับระดู
ดอกคางรสหวาน บำรุงธาตุ แก้ปวดบาดแผล แก้พิษงู แก้ฟกบวม แก้คุดทะราด แก้ไข้เนื่องจากตาอักเสบ
งวงตาลโตนดรสหวานเย็น แก้พิษตานทราง ขับพยาธิ์ บำรุงดวงจิตให้ชื่นบาน
แก่นมะทราง รสหวาน แก้คุดทะราด แก้เสมหะและโลหิตกำเดา แก้ไข้สำปะชวน
รากและดอกมะพร้าว รสหวาน แก้ลงท้อง แก้โลหิต แก้อ่อนเพลีย แก้ปากเปื่อย
เปลือกต้นอบเชยญวน รสหวานหอม บำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย บำรุงกำลัง บำรุงธาตุ ขับลมผาย ขับผายลม แก้ลมวิงเวียน แก้จุกเสียด
เปลือกอบเชยไทยรสหวานเล็กน้อย บำรุงกำลัง แก้บิด แก้ไข้สันนิบาต
รากและใบอบเชยไทยรสหวานเล็กน้อย แก้ไข้เนื่องจากสตรีคลอดบุตรใหม่ๆ
เถาจิงจ้อแดงหรือจิงจ้อเหลี่ยมรสหวาน แต่ใช้ราก แก้เสมหะและลม ทำอาหารให้งวด แก้ธาตุไฟกล้า แก้ฟกบวม แก้พรรดึก แก้กำเดา โลหิตเสมหะ
รากชะเอมจีน (ชะเอมเทศ) รสหวานชุ่ม ขับเลือดเน่า บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น แก้กำเดา แก้น้ำลายเหนียว แก้เสมหะเป็นพิษ
ผลชะเอมจีน (เทศ) รสหวาน บำรุงกำลัง แก้คอแห้ง ทำใจให้ชุ่มชื่น
รากชะเอมไทยรสหวาน แก้โรคในคอ แก้ลม แก้รัตตะปิตตะโรค
ตานหม่อนรสหวานชุ่มเย็น แก้พิษตานทราง บำรุงเนื้อหนังให้ชุ่มชื่น คุมธาตุขับไส้เดือน (รากดอกใบเป็นยา)
น้ำอ้อยสดและน้ำอ้อยเผากลิ่นหอมรสหวานยิ่ง แก้เสมหะและหืดไอ แก้ไข้สำประชวน
น้ำอ้อยแดง รสหวานขมเล็กน้อย
แก่นอ้อยช้างรสหวานเล็กน้อย ทำให้ชุ่มชื่นในลำคอ แก้เสมหะเหนียว แก้ระหายน้ำ ทำให้ชุ่มชื่นในอก
เง่าสัปปะรดรสหวานเย็น กัดทางปัสสาวะ แก้ขัดปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้หนองใน ขับระดูขาว
๓ สรรพคุณยารสเมาเบื่อ
ใบกระโดงแดงรสเมา แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย ระงับประสาท ทำให้นอนหลับ บำรุงจิตใจให้ชุ่มชื่น
ใบกระท่อมรสเบื่อเมา แก้บิดปวดมวน แก้ปวดท้อง แก้ท้องร่วง แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย
ใบกระทุ่มขี้หมูรสเฝื่อนขมเมา แก้ท้องร่วง ปวดมวนในท้อง (ใช้แทนกระท่อม)
ใบกระเบากระเบียนรสเบื่อเมา แก้บาดแผลสด
ดอกกระเบากระเบียนรสเบื่อเมา ฆ่าพยาธิ์ กรากเกลื้อน
น้ำมันในเม็ดกระเบากระเบียนรสเบื่อเมา แก้มะเร็ง คุดทะราด โรคเรื้อน กุฏฐัง
เปลือกกระเบากระเบียนรสเบื่อเมา แก้ริดสีดวง
รากกระเบากระเบียนรสเบื่อเมา แก้เสมหะเป็นพิษ
กัญชา รสเมาเบื่อกลิ่นเหม็นเขียว เจริญอาหาร ชูกำลัง แต่ทำให้ใจขลาด
ลูกกรดรสเมาฝาด ขับไส้เดือน แก้เหงือกบวม แก้ปากเปื่อย
น้ำมันจากเมล็ดกฤษณารสเมาเบื่อ แก้โรคเรื้อน แก้โรคผิวหนังทุกชนิด
โกฐกะกลิ้งรสเมาเบื่อ แก้โรคในปากคอพิการ ขับพยาธิ์ ขับปัสสาวะ แก้พิษงู ตะขาบ แมลงป่อง แก้ลมกระเพื่อมในท้อง แก้คลื่นเหียน แก้ลมพานไส้แก้ริดสีดวงทวาร แก้โลหิตพิการ ทำให้ตัวเย็น แก้ลมคูถทวาร ขับลมในลำไส้ แก้อัมพาตบำรุงประสาท
ใบโกฐกะกลิ้งรสเมาเบื่อ ฆ่าพยาธิ์ (คือหนอนกินตามบาดแผลต่างๆ)
เปลือกรากโกฐกะกลิ้งรสเมาเบื่อ แก้อหิวาตกโรค
ใบกรวยป่ารสเมา แก้พิษกาฬ แก้โรคผิวหนัง แก้ริดสีดวงจมูก
เนื้อไม้ขันทองพยาบาทรสเฝื่อนเมา แก้ลมเป็นพิษ แก้ประดง แก้พิษในกระดูก แก้โรคผิวหนัง ฆ่าพยาธิ์โรคเรื้อน มะเร็ง คุดทะราด กลาก เกลื้อน แก้ลมพิษ แก้กามโรค
เปลือกข่อยรสเบื่อเมา ดับพิษในกระดูกเส้นเอ็น แก้โรคฟัน แก้พยาธิ์ ผิวหนัง ดับพิษทั้งปวง
ต้นซากรสเมาเบื่อ แก้พิษไข้ แก้ไข้เชื่อมซึม
เนื้อไม้ต้นตานขโมยรสเมาเบื่อ แก้พิษตานทราง ขับพยาธิ์ทุกชนิด แก้ทรางลงท้อง
ใบตานขโมยรสเมาเบื่อ แก้โรคทรางขึ้นในปาก
ผลตานขโมยรสเมาเบื่อ แก้ตานขโมย
เปลือกตานขโมยรสเมาเบื่อ แก้บิดมูกเลือด
รากตานขโมยรสเมาเบื่อฝาดเล็กน้อย แก้ท้องร่วง
รากเนื้อไม้ตานดำรสเมาเอียนเค็มเล็กน้อย ขับไส้เดือน ตัวตืด แก้พิษตานทราง แก้ผอมแห้ง ทำให้เกิดความร้อน ละลายไขข้อ
รากทับทิมรสเมา ขับไส้เดือน ขับตัวตืด ขับพยาธิ์
ดอกเปล้าใหญ่ เปล้าน้อย รสเมาเอียน ฆ่าแม่พยาธิ์ทั้งปวง
รากพุมเรียงทั้ง ๒ รสเบื่อชืดขม แก้ไข้เหนือ แก้ไข้สันนิบาต แก้ไข้ร้อนในกระสับกระส่าย
ถ่านไม้แฟบ หรือหูลิงรสเบื่อเมา แก้พิษทั้งปวง แก้ไข้เชื่อมซึม
เนื้อไม้แฟบ หรือหูลิงรสเบื่อเมา แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย แก้ปวดหลังปวดเอว เนื่องจากเป็นกระษัยไตพิการ ขับปัสสาวะ
ลูกมะเกลือรสเมาเอียนขื่นเฝื่อน ขับพยาธิ์ไส้เดือน ตัวตืด เส้นด้าย แก้พิษตานทราง
รากมะเกลือรสเมาขื่น แก้พิษตานทราง แก้อาเจียน แก้ลม
ปุ่มมะค่าทั้ง ๒ รสเมาเบื่อ แก้พยาธิ์ในโรคผิวหนัง แก้ริดสีดวงทวารหนัก (ทำให้หัวริดสีดวงฝ่อ)
รากมะหวาดรสเบื่อเอียน แก้ไข้เพื่อฝีภายใน แก้พิษร้อน ขับพยาธิ์
ยาดำรสเบื่อเหม็นขม ถ่ายพรรดึก ขับน้ำดี ถ่ายพิษไข้ ถ่ายพิษพยาธิ์เส้นด้ายในลำไส้ แก้ฝีฟกบวม ถ่ายลมลงเบื้องสูงให้ลงต่ำ กัดฟอกเสมหะและโลหิต
ยางของต้นรงทองรสเบื่อเอียน ถ่ายแรง ใช้ถ่ายลม ถ่ายน้ำเหลือง ถ่ายเสมหะ ถ่ายพรรดึก ถ่ายโลหิต แก้แผลพุพองน้ำเหลืองเสีย แก้ปวดแผล ถ่ายโรคท้องมานและโลหิตคั่งใน สมาน ลดความดันของโลหิต
เปลือกและต้นรักเทศรสเมา บำรุงกำลัง ขับเหงื่อ (แต่ทำให้อาเจียน) แก้โรคเรื้อน แก้กามโรค แก้บิด แก้ท้องร่วง ปวดข้อเรื้อรัง
เปลือกและรากรักเทศรสเมา แก้โรคผิวหนัง แก้พยาธิ์ลำไส้ แก้ไอ แก้โรคท้องมาน
เนื้อไม้โลกทั้ง ๒ ราเมาเบื่อ แก้โรคผิวหนังผื่นคัน แก้โรคเรื้อน มะเร็ง คุดทะราด แก้น้ำเหลืองเสีย
ใบลำโพงรสเมา แก้พิษฝี แก้ปวด แก้บวม แก้อักเสบ
ดอกลำโพง รสเมาหวานเล็กน้อย แก้หอบหืด
เมล็ดลำโพงรสเมา แก้พิษไข้ ที่ทำให้กระสับกระส่าย (เวลาใช้ต้องทำให้น้ำมันในเมล็ดหมดไป)
น้ำมันจากเมล็ดรสเมาเอียน แก้กลากเกลื้อน หิดเหา
รากลำโพง รสเมาหวานเล็กน้อย แก้พิษกาฬทั้งปวง ดับพิษร้อน แก้พิษฝี แก้ปวด แก้บวม แก้อักเสบ แก้ไข้พิษเชื่อมซึม
สะแกทั้ง ๕ รสเบื่อเมา ขับพยาธิ์และไส้เดือน แก้โรคตานขโมย แก้ฝีตานทราง
รากและเนื้อไม้สะแก รสเบื่อเมา แก้กามโรคเข้าข้อออกดอก หนองใน หรือเป็นบาดแผลในที่ลับ เนื่องจากกามโรค แก้ฝีมะม่วง
เนื้อไม้สะแกแสงรสเมา แก้ริดสีดวงจมูก แก้โรคผิวหนังผื่นคัน เช่น กลาก เกลื้อน เรื้อน พรรนัย น้ำเหลืองเสีย
สลัดไดรสเบื่อเมา ขมเล็กน้อย ถ่ายเสมหะและโลหิต
สลัดไดสุมเป็นถ่าน แก้ฟกช้ำ จุกเสียด แก้ผอมเหลือง แก้อัมพาต แก้หืดไอ บำรุงธาตุไฟ แก้พรรดึก
ต้นแสสงใจรสเมาเบื่อขมเล็กน้อย ตัดไข้ ตัดพิษกระษัย เจริญอาหาร (บำรุงหัวใจให้เต้น บำรุงประสาทอย่างแรง)
ใบชุมเห็ดเทศรสเอียน แก้กลากเกลื้อน โรคผิวหนังทุกชนิด
ดอกชุมเห็ดเทศรสเบื่อเอียน ระบาย
ชุมเห็ดทั้ง ๕ รสเบื่อเอียน ขับพยาธิ์ในลำไส้ รู้ถ่ายเองปิดเอง
ใบทองพันชั่งรสเบื่อเมา ดับพิษไข้
รากทองพันชั่งรสเบื่อเมา แก้กลากเกลื้อนผื่นคัน
รากทองหลางหนามรสเมาเอียน แก้ลม แก้เสมหะ แก้พยาธิ์
เถากะไดลิงรสเมาเบื่อ แก้พิษทั้งปวง แก้ร้อนขับเหงื่อ แก้ไข้ แก้พิษฝี แก้ไข้เชื่อมซึม
รากกระทุงหมาบ้ารสเบื่อเอียน กระทุ้งพิษไข้ ขับพิษร้อน แก้พิษฝี พิษไข้หัว ไข้กาฬให้ซ่านออกมา ระงับความร้อน ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้ดีกำเริบ แก้น้ำตาตกหนัก แสบร้อนหน้าตา แก้ปวดศีรษะเชื่อมมัว
เนื้อไม้เถาตาไก่รสเบื่อเมาเล็กน้อย ขับโลหิตระดูสตรี แก้โลหิตระดูพิการ ให้ปวดเมื่อยตามบั้นเอว ท้องน้อย แก้โลหิตจาง แก้ผอมแห้ง ขับระดูขาว บำรุงโลหิต
รากเท้าพาหมีรสเมาเบื่อ แก้ริดสีดวงลำไส้ ริดสีดวงจมูก
เถาพระขรรค์ไชศรี รสเมา ขับเหงื่ออย่างแรง
สะบ้ามอน สะบ้าดำ สะบ้าลาย สะบ้าเลือด รสเมาเบื่อ แก้โรคผิวหนัง หิด กลากเกลื้อน (สุม) แก้ไข้พิษ แก้พิษร้อน แก้ไข้เชื่อมซึม
เถาแสลงพันรสเมาเบื่อร้อนเล็กน้อย ขับฟอกโลหิตระดู กระจายโลหิตอันเป็นก้อนเป็นลิ่ม บำรุงโลหิต แก้น้ำเหลืองเสีย แก้ผื่นคันตามผิวหนัง
กำแพง ๗ ชั้น รสเมาเบื่อ ฟอกขับระดูสตรี บำรุงโลหิต ขับผายลม แก้โลหิตเป็นพิษทำให้ร้อน แก้ไข้บำรุงหัวใจ แก้ปวดตามข้อ แก้ไขข้อพิการ แก้ประดง
๔. สรรพคุณยารสขม
โกฐสอ รสขมมัน แก้ไข้จับ แก้หืดหอบไอ ทำให้หัวใจชุ่มชื่น
โกฐข้าวพร้าว รสขม แก้ไข้สะอึก แก้หอบ แก้เสมหะเป็นพิษ
เทียนตาตั๊กแตน รสขมเผ็ด บำรุงธาตุ แก้เสมหะพิการ แก้กำเดา
เทียนลวดรสขม แก้ดีพิการ แก้กำเดา (ให้นอนสะดุ้ง คลั่งเพ้อ) ขับน้ำดีให้ตกลำไส้
เทียนขม รสขม แก้ไข้ แก้ดีพิการ แก้ครั่นเนื้อครั่นตัว แก้นอนสะดุ้งผวาหลับๆ ตื่นๆ
ดีงูต้นหรือกอมขมรสขม แก้ไข้จับสั่นทุกชนิด
รากไคร้เครือรสขมขื่นปร่า แก้พิษไข้ พิษกาฬ เจริญอาหาร ชูกำลัง แก้ไข้จับสั่น แก้ไข้คลั่งเพ้อ แก้ไข้เชื่อมซึม
รากคนฑา รสขมเผื่อน แก้ไข้เส้น แก้ไข้เหนือ ไข้พิษ ขับพิษไข้หัว
จันทร์แดง รสขมเย็น แก้ไข้อันเกิดแต่ทรางและดี ทำใจชุ่มชื่น แก้รัตตะปิตตะโรค แก้บาดแผล แก้ไข้เนื่องจากน้ำดีพิการ แก้กระสับกระส่าย แก้เหงื่อตกหนัก แก้พยาธิ์ ดับพิษไข้ทุกชนิด แก้ฟกบวมหรือพิษฝี
รากชิงชี่ รสขม แก้โรคอันเกิดในท้อง ขับลมภายในให้ซ่านออกมา แก้ไข้เพื่อดีและโลหิต แก้โรคตา
รากซองแมวรสขมเย็น แก้พิษฝีภายใน แก้กระษัย แก้ร้อน ดับพิษทั้งปวง ขับพยาธิ์ แก้ตานขโมย
เนื้อไม้ต้นดีหมีรสขม ระงับความร้อน ดับพิษไข้ แก้ปวดศีรษะ ขับเหงื่อ
กระลำพักตาตุ่มรสขม บำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย
ใบทองหลางใบมนรสขมเอียน ขับไส้เดือน แก้ริดสีดวง แก้ปวดบวมตามข้อ แก้กามโรค แก้โรคตาและโรคฟัน
ดอกทองหลางใบมนรสขมเอียน ขับโลหิตระดู
ลูกทองหลางใบมนรสขมเอียน บำรุงน้ำดี
เปลือกทองหลางใบมนรสขมเอียน แก้เสมหะ แก้ลม แก้นิ่ว
กระพี้ทองหลางใบมน รสขมเอียน แก้ฝีในท้อง
รากทองหลางใบมน รสขมเอียน แก้ไข้ แก้น้ำดีพิการ แก้โรคตา แก้พิษทั้งปวง
รากประทัดใหญ่หรือประทัดจีนรสขมจัด แก้ไข้ทุกชนิด ช่วยน้ำย่อยอาหาร เจริญอาหาร
รากปลาไหลเผือกรสขมจัดเบื่อเมาเล็กน้อย ถ่ายฝีในท้อง ถ่ายพิษต่างๆ แก้ไข้ ตัดไข้ทุกชนิด แก้วัณโรคระยะบวม
ใบต้นฝีหมอบรสขมเล็กน้อย แก้ฝีทุกชนิด แก้ปวดและอักเสบ ถอนพิษฝี
เนื้อไม้ฝีหมอบ รสขมเล็กน้อย แก้วัณโรคในลำไส้และปอด
เนื้อยาฝิ่น รสขม ระงับประสาท แก้บิดเรื้อรัง แก้ลงแดงทวาร ระงับความเจ็บปวดเมื่อยในร่างกาย
ยางพยารากดำรสขมเล็กน้อย แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย เจ็บหลัง เจ็บเอว แก้โรคกระษัย ไตพิการ
พิษนาศน์ รสขมขื่นเอียนหวานเล็กน้อย ดับพิษกาฬ แก้ไข้ ดับพิษตัดจับ แก้ไข้เชื่อมซึม บำรุงน้ำนม
ลูกมะขามป้อมแก่รสขมฝาดเปรี้ยวระคนกัน แก้ไข้เจือลม แก้ไข้เพื่อเสมหะ
ลูกประคำดีควาย รสขม ดับพิษทุกอย่าง ดับพิษร้อนภายใน แก้ไข้ แก้พิษตานทราง
แก่นประคำไก่ รสขมเบื่อเล็กน้อย แก้กระษัยเส้นเอ็นพิการ
ใบประคำไก่ รสขมเบื่อเล็กน้อย แก้ฝี
ประคำไก่ทั้ง ๕ รสขมเบื่อเล็กน้อย แก้ริดสีดวงทวารหนัก
เมล็ดมะนาว รสขมจัดขื่น ขับเสมหะ แก้พิษตานทราง
ใบมะระขี้นกรสขม แก้ไข ดับพิษร้อน แก้ปากเปื่อยเป็นขุม
ลูกมะระขี้นกรสขม แก้พิษฝี แก้ฟกบวม แก้อักเสบ แก้โรคลมเข้าข้อ แก้หัวเข่าบวม แก้ปวดตามข้อ บำรุงน้ำดี แก้ม้ามและตับพิการ ขับพยาธิ์ในท้อง
รากระย่อมรสขมเมา แก้กาฬเลือด แก้บ้าเพื่อดีและโลหิต แก้ไข้เจริญ ช่วยย่อยอาหาร ระงับประสาท (ทำให้คัดจมูกคลายเป็นหวัด) แก้จุกเสียด บำรุงน้ำนม ขับพยาธิ์
เมล็ดรักเทศ รสขมฝาด ช่วยย่อยอาหาร แก้ปากคอเปื่อย แก้โรคฟัน แก้คุดทะราดและริดสีดวง แก้ไส้เลื่อนในกระเพาะเบา
เม็ดราชดัด รสขม แก้กระษัย บำรุงน้ำดี บำรุงน้ำเหลือง แก้ท้องขึ้นเฟ้อ แก้ลมวิงเวียนหาวเรอ แก้เจ็บอก แก้อาเจียนเป็นโลหิต
รากราชดัด รสขมจัด แก้ไข้ แก้บิด แก้เสียดท้อง แก้ปวดกล้ามเนื้อ แก้ไอ
น้ำมันยางรสขม และเผ็ดเล็กน้อย กล่อมเสมหะและห้ามหนอง สมานแผล แก้กามโรค
ใบเลี่ยนใหญ่รสขมเมา ขับพยาธิ์ ขับปัสสาวะ บำรุงโลหิตประจำเดือน แก้นิ่ว
ดอกเลี่ยนใหญ่รสขมเมา แก้โรคผิวหนัง
ลูกเลี่ยนใหญ่รสขมเมา แก้โรคเรื้อน แก้ฝีคัณฑมาลา
เมล็ดเลี่ยนใหญ่รสขมเมา แก้ปวดในข้อ
ยางเลี่ยนใหญ่รสขมเมา แก้ม้ามโต
เลี่ยนทั้ง ๕ รสขมเมา แก้โรคผิวหนัง แก้โรคเรื้อนและกุฏฐัง กระษัยลงฝัก แก้กล่อน
ดอกและใบเลี่ยนรสขมเมา แก้ปวดศีรษะ แก้ปวดประสาท
ใบสะเดา รสขม ฝาดเย็น บำรุงธาตุไฟ ทำอุจจาระให้ละเอียด
ดอกสะเดา รสขม ฝาดเย็น แก้โลหิตกำเดา แก้ริดสีดวงในลำคอ
ผลสะเดา รสขมฝาดเย็น แก้โรคหัวใจเดินให้ผิดปกติ
เปลือกต้นสะเดา รสขมฝาดเย็น แก้บิดมูกเลือด
กระพี้สะเดา รสขมฝาดเย็น แก้น้ำดีพิการ (ทำให้คลั่งเพ้อ)
แก่นสะเดา รสขมฝาดเย็น แก้คลื่นเหียนอาเจียน
รากสะเดา รสขมฝาดเย็น แก้เสมหะอันเกาะแน่นอยู่ในทรวงอก แก้เสมหะจุกอยู่ในลำคอ
ยางสะเดา รสขมฝาดเย็น ดับพิษร้อน
เปลือกสะเดารสขมเมา แก้ไข้ ทำให้อาเจียน แก้โรคผิวหนัง
ผลอ่อนสะเดารสขมเมา ถ่ายพยาธิ์ แก้ริดสีดวง แก้ปัสสาวะพิการ
สะเดาดงรสขม ดับพิษร้อน แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้ท้องร่วง แก้ธาตุพิการ
ลูกสมอไทยรสขมฝาดเปรี้ยว แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้ลมจุกเสียด ผายธาตุ ใช้ระบายในโรคป่วง หรือลมป่วงต่างๆ แก้พิษร้อนภายใน แก้ระหายน้ำ รู้ถ่ายเองเปิดเอง
ลูกสมอดีงู รสขมฝาด แก้พิษดีและพิษโลหิต แก้ไอ ขับระดู ระบาย
แกแล รสขมชาขื่น บำรุงน้ำเหลืองให้เป็นปกติ แก้พุพอง บำรุงกำลัง แก้กาฬสิงคลี ขับปัสสาวะ
ใบตาเสือทุ่ง รสขม แก้อหิวาตกโรค แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน
เปลือกต้นควีนินรสขม แก้ไข้จับสั่น (ตัดจับดี) แก้ไข้ประจำระดู
ราก-ใบ-ดอกเสนียง รสขม แก้ไข้ แก้หืดไอ
ลูกกระดอม รสขมจัด บำรุงน้ำดี แก้ดีแห้ง ดีฝ่อ ดีเดือด เจริญอาหาร ดับพิษโลหิต บำรุงธาตุ
เถาขี้กาแดงรสขม บำรุงน้ำดี ถ่ายล้างเสมหะให้ตก ดับพิษเสมหะ และโลหิต
ลูกขี้กาแดง รสขมจัด ถ่ายแรงกว่าเถา แก้พิษตานทราง ตานขโมย
รากขี้กาแดง รสขม แก้ไข้
เถาขี้กาขาว รสขม บำรุงน้ำดี ดับพิษเสมหะและโลหิต
ลูกขี้กาขาว รสขมกว่าเถา ถ่ายแรงกว่าเถา
สรรพคุณของแพทย์ประจำตำบลกล่าวว่า เถาขี้กาทั้ง ๒ รสขมน้อย บำรุงน้ำดี ดับพิษโลหิตล้างเสมหะให้ตก ลูกรสขมจัด ถ่ายแรงกว่าเถา แก้ตับปอดพิการ
ใบน้ำเต้าขม รสขม ดับพิษแก้ตัวร้อน ร้อนในระหายน้ำ ถอนพิษร้อน แก้ฟกบวม แก้พองตามตัว แก้เริม งูสวัด แก้เรื้อนกวาง
รากน้ำเต้าขม รสขม แก้ดีแห้ง ขับน้ำดีให้ตกลำไส้
เถาบอระเพ็ดรสขม แก้พิษฝีดาษ แก้ไข้เหนือ แก้ไข้พิษ แก้กาฬ แก้โรคแทรกของไข้ทรพิษ แก้ไข้ทุกชนิด บำรุงกำลัง บำรุงไฟธาตุ แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้สะอึก
ใบบอระเพ็ดรสขมเมา ฆ่าแม่พยาธิ์
ดอกบอระเพ็ดรสขมเมา ฆ่าแม่พยาธิ์ในท้อง ฟัน หู
ลูกบอระเพ็ดรสขม แก้เสมหะเป็นพิษ
รากบอระเพ็ดรสขม แก้ไข้พิษอย่างแรง
มะกาเครือหรือสะไอเครือรสขมเฝื่อนฝาดเย็น แก้บิด แก้พยาธิ์ ขับเสมหะ แก้ปวดเบ่ง แก้เสมหะเป็นพิษ ขับฟอกโลหิตระดูขาว
ใบและรากมะแว้งเครือรสขม บำรุงธาตุ แก้ไอ น้ำลายเหนียว
ใบชิงช้าชาลีรสขมเมา แก้ปวดถอนพิษ บำรุงน้ำดี แก้พยาธิ์ แก้มะเร็ง
ดอกชิงช้าชาลีรสขมเมา ขับพยาธิ์ในท้อง แก้โรคในหูและฟัน
เถาชิงช้าชาลีรสขมเมา แก้พิษฝีดาษ แก้ไข้เหนืออันเกิดเพื่อโลหิต แก้ฝีดาษอันเกิดเพื่อฝีดาษ แก้ไข้ บำรุงกำลัง บำรุงไฟธาตุ เจริญอาหาร ทำให้เลือดในกายเย็น แก้สะอึก แก้ร้อนในระหายน้ำ ขับน้ำย่อยอาหาร
ตาของอ้อยแดง รสขมเล็กน้อย แก้ตัวร้อน ดับพิษตานทราง บำรุงธาตุน้ำทำให้เกิดกำลัง ขับปัสสาวะ
๕. สรรพคุณยารสเผ็ดร้อน
เทียนดำรสเผ็ดขม (เม็ด) ขับเสมหะในร่างกายให้ลงสู่คูถทวาร ขับลมในลำไส้ แก้คลื่นเหียนอาเจียน บำรุงโลหิตให้บริบูรณ์ แก้น้ำลายเหนียว
เม็ดเทียนแดง รสเผ็ดร้อนขม แก้เสมหะและลม แก้ดีพิการ แก้ลมเสียดแทง แก้คลื่นเหียนอาเจียน
เม็ดเทียนขาว รสเผ็ดร้อนขม แก้ลม แก้ดีพิการ ขับเสมหะ แก้นิ่ว ขับระดูขาว
เทียนเยาวภาณีกลิ่นหอมรสร้อน กระจายเสมหะ กระจายลมที่ลั่นโครกครากอยู่ในท้อง แก้คลื่นเหียนอาเจียน จุกเสียด ขับลมที่ปั่นป่วนอยู่รอบขอบสะดือ
เทียนสัตตบุษย์ กลิ่นหอมรสร้อนเผ็ดเล็กน้อย แก้ลมครรภ์รักษา แก้ระส่ำระสาย แก้ไข้ให้หอบ สะอึก
เทียนตากบ รสเผ็ดร้อนขมหอม ขับลมในลำไส้ ให้ผายให้เรอ แก้กระเพาะอาหารพิการ แก้ธาตุกำเริบ หย่อนพิการ
เทียนเกล็ดหอย รสเผ็ดร้อนขมหอม แก้ลมวิงเวียน ทำให้หน้ามืดตามัว แก้โลหิตจาง ปลายมือปลายเท้าเย็น
เทียนแกลบ รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย แก้ลมขึ้นเบื้องสูง ลมทำให้หูอื้อ ตาพร่าพราย เขม่นตามหน้า ขนหัวลุก
รากเจตพังคี รสเผ็ดขื่นเฝื่อนเล็กน้อยกลิ่นหอม แก้ท้องขึ้นปวดแน่นในท้อง ขับผายลมให้เรอ แก้ท้องร่วง
ใบเจตมูลเพลิงขาว รสร้อน แก้ลมในกองเสมหะ
ต้นเจตมูลเพลิงขาว รสร้อน ขับโลหิตเน่าให้ตก
รากเจตมูลเพลิงขาว รสร้อน กระจายลมในอก แก้ริดสีดวงทวารหนัก แก้บวม แก้คุดทะราด
รากเจตมูลเพลิงแดง รสร้อน บำรุงธาตุไฟ กระตุ้นเตือนลำไส้และกระเพาะอาหารให้ช่วยอาหาร ทำให้ร่างกายอบอุ่น แก้ฝี
ต้นช้าพลูรสเผ็ดเล็กน้อย แก้อุระ เสมหะ
ใบช้าพลูรสเผ็ดเล็กน้อย ทำเสมหะให้แห้งเข้า
ลูกช้าพลูรสเผ็ดเล็กน้อย แก้สอเสมหะ
รากช้าพลูรสเผ็ดเล็กน้อย แก้คูถเสมหะ
รากเปล้าใหญ่รสร้อนเมาเอียน แก้โลหิตในท้องให้ตก แก้โรคผิวหนัง มะเร็งคุดทะราด
ดอกปรงป่ารสเผ็ด บำรุงร่างกายให้สมบูรณ์ แก้ดีและเสมหะพิการ บำรุงธาตุ แก้ลม
หัวปรงป่ารสเผ็ด แก้ฟกบวม แก้แผลเรื้อรังและแผลกลาย
ต้นพิลังกาสารสร้อน แก้โรคเรื้อน กุฏฐัง
ใบพิลังกาสารสร้อน แก้โรคตับพิการ
ดอกพิลังกาสารสร้อนเมา แก้ลม ฆ่าเชื้อพยาธิ์
ลูกพิลังกาสารสร้อนฝาดเล็กน้อย แก้ไข้ท้องเสีย แก้ลมเป็นพิษ (บางตำราว่ารสสุขุม)
ต้นมะไฟเดือน ๕ รสร้อน บำรุงธาตุ
ใบมะไฟเดือน ๕ รสร้อนเบื่อ ฆ่าเชื้อโรคเรื้อนและกุฏฐัง ขับไส้เดือน ขับโลหิตสตรี แก้เลือดทำพิษในเรือนไฟ
รากมะไฟเดือน ๕ รสร้อน แก้ฟกช้ำเนื่องจากพลัดตกหกล้ม ตับปอดพิการ
มะไฟทั้ง ๕ รสร้อน เจริญไฟธาตุ แก้พิษฝี แก้ไข้ตรีโทษ
เปลือกต้นมะรุมรสร้อน ขับลมในลำไส้ ทำให้ผายและเรอ คุมธาตุอ่อนๆ (ตัดลมดีมาก)
รากมะรุมรสเผ็ดหวานขม แก้บวม แก้ลมเข้าข้อ บำรุงไฟธาตุ
มหาหิงคุ์ รสเผ็ดร้อนเหม็นเบื่อ แก้พรรดึก แก้จุกเสียด แก้ปวดท้อง ท้องขึ้น ท้องเฟ้อ แก้อชินโรค ๔ ประการ ทำให้อาหารงวด เจริญธาตุให้ผ่องแผ้ว ขับลมผาย ชำระเสมหะและลม แก้โรคประสาท
แก่นมะหาดรสร้อนเฝื่อน ขับเลือด แก้ลม
ว่านน้ำ รสเผ็ดขื่นเล็กน้อย แก้โรคอันเกิดแต่ทรวง แก้ลมอุทธังคมาวาตา (ลมนอกลำไส้) แก้ท้องขึ้น บำรุงธาตุน้ำ แก้หักแพลง
ใบและผลสมอทะเลรสร้อน ถ่ายเสมหะถ่ายลม ถ่ายโลหิตเป็นพิษ (ใบต้องนึ่งก่อน)
เปลือกต้นสมอทะเลรสร้อน ขับลม
รากสลอด รสร้อน ถ่ายเสมหะ ถ่ายลม ถ่ายโลหิต
เอื้องเพชรม้า รสร้อน ขับเลือด ขับเสมหะ แก้กระษัย ขับลมในลำไส้ แก้เถาดานในท้อง
เปราะทั้ง ๒ รสเผ็ดขม แก้เสมหะ เจริญไฟธาตุ แก้ลงท้อง
การบูรกลิ่นหอมรสร้อนปร่าชาเมา บำรุงธาตุ ทำให้อาหารงวด แก้โรคตา ขับเสมหะ ขับลมให้ผาย กระจายลม ขับน้ำเหลือง แก้ปวดท้อง แก้แน่น แก้เลือดลม บำรุงความกำหนัด ชูกำลัง แก้ปวดตามเส้นประสาท แก้กระตุก ถอนพิษ แก้คัน
กานพลู รสเผ็ดปร่า แก้ปวดท้อง แก้ลม แก้เหน็บชา แก้พิษเลือด แก้น้ำเหลืองเสีย ขับน้ำคาวปลา ทำให้อุจจาระให้เป็นปกติ กระจายเสมหะ แก้เสมหะเหนียว แก้รัตตะปิตตะโรค แก้หืดหอบไอ ทำให้อาหารงวด แก้ปวดฟัน แก้รำมะนาด
ใบพลูจีน รสเผ็ดปร่า แก้นมคัด นมซ่าน แก้ฟกบวม
พาดไฉนอีลุ้มรสร้อนเล็กน้อย ถ่ายเสมหะและโลหิต แก้โรคผิวหนังทุกชนิด แก้โรคเรื้อน คุดทะราด หืดไอ เสมหะพิการ และแก้ลม
เถาเพชรหึงรสร้อนขื่นเล็กน้อย แก้ท้องขึ้นท้องอืด แก้แน่น ขับลมผาย แก้ไข้จับสั่นเรื้อรังจนตับโต ม้ามย้อย ซึ่งทำให้ไส้พองท้องใหญ่
ไม้สักแก่นรสเผ็ดเล็กน้อย บำรุงโลหิต บำรุงกระดูก แก้อ่อนเพลีย
เนื้อไม้สักรสเผ็ดเล็กน้อย ขับลม ขับปัสสาวะ แก้บวม แก้ไข้ คุมธาตุ
แก่นสักขี รสเผ็ดฝาด บำรุงธาตุ แก้รัตตะปิตตะโรค แก้คุดทะราด ขับเสมหะ แก้ไข้พิษ บำรุงโลหิต กล่อมเสมหะ และโลหิต แก้อุจจาระพิการ แก้อาเจียน
๖. สรรพคุณยารสมัน
งาดำ รสมันฝาดหวานขม บำรุงกำลัง ให้ความอบอุ่นแก่ร่างกาย แต่ทำให้ดีกำเริบ
เนื้อเม็ดมะขามรสมันเบื่อ ขับไส้เดือน
เมล็ดมะม่วงหิมพานต์รสมันเมา แก้กลากเกลื้อน โรคผิวหนังทุกชนิด บำรุงไขข้อ แก้เส้นเอ็นพิการ (ทำให้เนื้อชาในโรคเรื้อน)
เมล็ดมะหวด รสมัน แก้ไอกรน แก้ไข้แกมทราง บำรุงเส้นเอ็น
แก่นสน รสมันขมหอมเผ็ดเล็กน้อย แก้ดวงจิตฟุ้งซ่าน แก้คลื่นเหียนอาเจียน บำรุงมันในกระดูก แก้อ่อนเพลีย แก้ไข้เพื่อเสมหะ กระจายลม
แก่นกันเกรารสมันเฝื่อนฝาด บำรุงไขมันในร่างกาย บำรุงธาตุ เป็นยาอายุวัฒนะ แก้ไข้จับสั่น มองคร่อ หืดไอ แก้ริดสีดวง แก้ท้องมาน แก้ลงท้อง แก้แน่นอก แก้มูกเลือด บำรุงม้าม แก้เลือดพิการ ขับลม
โกฐหัวบัวกลิ่นหอมรสมัน แก้ลมในกองริดสีดวง กระจายลมทั้งปวง (ลมที่คั่งค้างอยู่ในลำไส้เป็นตอนๆ)
โกฐกระดูกกลิ่นหอมรสมัน แก้ลมในกองเสมหะ (คือลมขึ้นในตอนเช้า) บำรุงกระดูก
เนื้อในฝักกระจับรสมันหวาน ชูกำลัง บำรุงครรภ์รักษา แก้อ่อนเพลีย
รากมะกรูดรสมัน แก้พิษฝีภายใน บำรุงกระดูก ดับพิษภายใน
หญ้าปีบตอรสมันหวาน บำรุงกำลัง บำรุงปอด
เปลือกพรมรสมันเฝื่อน บำรุงไขมัน แก้โรคตับ
เมล็ดถั่วแปบรสมันหวาน แก้ไข้ แก้โรคตา แก้เสมหะ
เมล็ดถั่วเขียวรสมัน แก้ขัดข้อบำรุงเนื้อและกระดูก
เห็ดตับเต่ารสมัน บำรุงกำลังและบำรุงตับปอด
รากชุมเห็ดเทศรสมันขม ระบายอ่อนๆ แก้พยาธิ์ผิวหนังและขับไส้เดือน
รากบัวหลวงรสมันฝาด ชูกำลัง แก้ร้อนในระหายน้ำ
เมล็ดมะม่วงหิมพานต์รสมัน แก้โรคผิวหนัง บำรุงกระดูก
ต้นเลือดแรดรสมัน แก้ไอ แก้อาเจียนเป็นโลหิตเนื่องจากช้ำใน
เมล็ดกระบกรสมัน บำรุงไขข้อในกระดูก แก้เส้นเอ็นและไต
๗. สรรพคุณยารสหอมเย็น
ดอกกุหลาบมอนกลิ่นหอมรสเย็น แก้ตรีโทษ บำรุงหัวใจ ขับน้ำดีทำให้ชุ่มชื่น
น้ำดอกไม้เทศกลิ่นหอมรสเย็น บำรุงหัวใจทำให้เบิกบาน แก้อ่อนเพลีย
หญ้าฝรั่งกลิ่นหอมจัดรสสุขุม บำรุงโลหิต บำรุงกำลัง
ดอกสาระภีกลิ่นหอมรสเย็น ล้อมตับดับพิษ ทำดวงจิตให้ชุ่มชื่น
รากมะเดื่อหอมกลิ่นหอมรสเย็น แก้พิษงู พิษฝี บำรุงตับปอดและหัวให้เป็นปกติ
ดอกขจรกลิ่นหอมรสเย็น บำรุงตับปอด แก้เสมหะและโลหิต
ชมพู่น้ำดอกไม้รสหวาน ทำให้ชื่นใจ บำรุงกำลัง แก้อ่อนเพลีย แก้ลมปลายไข้
พิมเสนเกล็ดกลิ่นหอมรสเย็น กระจายลม แก้บาดแผล บำรุงหัวใจ
ดอกมะลิวัลย์กลิ่นหอมรสเย็น ถอนพิษผิดสำแดง แก้อ่อนเพลีย
พิมเสนในปล้องไม้ไผ่รสเย็น แก้หอบหืด แก้โรคตา
ดอกพิกุลลิ่นหอมรสเย็น แก้ไข้ แก้ลม แก้เสมหะและโลหิต
เกษรบัวหลวงกลิ่นหอมรสฝาด สมาน บำรุงหัวใจ บำรุงตับ ปอด หัวใจ
ชะมดเชียงกลิ่นหอมรสเย็นและคาวเล็กน้อย ชูกำลัง บำรุงดวงจิตมิให้ขุ่นมัว แก้อภิญณาณโรค แก้โลหิตซึ่งกระทำมิให้ร้อน แก้โลหิต ซึ่งตั้งอยู่ในรอบคอบอุทร แก้โลหิตตีขึ้นเบื้องบน ระงับธาตุมิให้กำเริบ ตั้งผิวกายให้สมบูรณ์ ทำลายลม แก้ปวดแสบและหืดไอ บำรุงน้ำดี
ต้นเตยหอมกลิ่นหอมรสเย็นหวาน บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น แก้อ่อนเพลีย
ดอกเบญจมาศบ้าน กลิ่นหอมรสเย็น แก้ร้อนในระหายน้ำ ชูกำลัง แก้อ่อนเพลีย
เม็ดมะกอกรสเย็น แก้กาฬ แก้ร้อนใน แก้หอบ แก้สะอึก
๘. สรรพคุณยารสเค็ม
แสมทะเลรสเค็มเฝื่อนขม แก้ลมในกระดูก แก้กระษัย ขับโลหิต
ใบเหงือกปลาหมอรสเค็ม แก้โรคผิวหนัง ผื่นคันทุกชนิด
เปลือกต้นลำภูรสเค็ม แก้โรคผิวหนัง แก้แผลเปื่อยพัง
เปลือกต้นมะเกลือรสเค็ม แก้กระษัย แก้พยาธิ์ แก้พิษตานทราง
เปลือกโกงกางรสเค็มฝาด สมาน แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน ชะล้างบาดแผลเรื้อรัง
เปลือกแครสเค็มฝาด แก้ท้องร่วง แก้บิดมูกเลือด คุมธาตุ ชะล้างบาดแผล
น้ำด่างต่างๆ รสเค็มกร่อย ล้างปัสสาวะ แก้โรคไต แก้นิ่ว
ใบกระชายรสเค็มขื่น แก้โรคในปาก ในลำคอ แก้โลหิต
ใบหอมรสเค็มเลือก แก้ไข้หวัดคัดจมูก แก้โรคตา แก้ฟกบวม
รากไผ่รสเค็ม แก้ไข้กาฬ บำรุงเสมหะและโลหิต ขับปัสสาวะ
ผักชะคามรสเค็ม ขับปัสสาวะ แก้หนองใน
เปลือกต้นตะบูนรสเค็มฝาด แก้บิด แก้ท้องร่วง สมาน ชะล้างบาดแผล
เปลือกต้นโปรงรสเค็ม คุมธาตุ สมานแผล
สังหนามเผารสเค็ม ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว
เกลือสินเธาว์รสเค็ม แก้พรรดึก แก้จุกเสียด แก้ไข้กำเดา
โคกกระสุนรสเค็มขมขื่นเล็กน้อย ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ
๙. สรรพคุณยารสเปรี้ยว
ใบกระเจี๊ยบรสเปรี้ยว กัดเสมหะ แก้ไอ ขับเมือกในลำไส้ให้ลงสู่คูถทวาร
ใบและผลชะมวงรสเปรี้ยว ระบายท้อง แก้ไข้ กัดฟอกเสมหะ แก้ธาตุพิการ
รากพิลังกาสารสเปรี้ยว แก้กามโรค แก้พิษงู
รากพุงดอรสเปรี้ยว แก้พิษตานทราง ดับพิษตานทราง กระทุ้งพิษ แก้ร้อนใน แก้ไข้ แก้องค์กำเนินฟกบวม
เนื้อผลมะกอกรสเปรี้ยวอมหวานชุ่มคอ แก้ธาตุพิการ แก้บิด แก้รัตตะปิตตะโรค แก้ระหายน้ำ
ใบมะขามรสเปรี้ยวฝาด ขับลมในลำไส้ แก้บิด แก้ไอ แก้หวัดคัดจมูก
เนื้อในฝักมะขามรสเปรี้ยวจัด ขับเลือดและฟอกโลหิต สตรีที่เพิ่งคลอดบุตรใหม่ๆ แก้สันนิบาตหน้าเพลิง เป็นยาระบาย
ลูกมะขามป้อมอ่อนรสเปรี้ยวหวานระคนกัน บำรุงเนื้อหนังให้สมบูรณ์ บำรุงเสียงให้เพราะ แก้พรรดึก และพยาธิ์ในกองเสมหะ
น้ำลูกมะงั่วรสเปรี้ยว ฟอกโลหิตระดู กัดเสมหะ แก้ไอ แก้รัตตะปิตตะโรค
ใบมะดันรสเปรี้ยว แก้ระดูเสีย ขับฟอกโลหิต กัดสอเสมหะ ระบายอ่อนๆ
น้ำมะนาวรสเปรี้ยว แก้รัตตะปิตตะโรค กัดเสมหะและฟอกเลือด
รากมาอึกรสเปรี้ยวขมเย็นเล็กน้อย แก้ดีฝ่อ ดีกระตุก แก้สันนิบาต แก้น้ำลายไหล กัดฟอกเสมหะ กระทุ้งพิษ ดับพิษร้อนภายใน
ลูกสมอพิเภกผลอ่อนรสเปรี้ยว แก้ไข้ แก้ลม แก้เสมหะ
เปลือกต้นส้มเสี้ยวรสเปรี้ยวฝาด แก้ไอ ฟอกโลหิต ขับระดู
ใบส้มเสี้ยวรสเปรี้ยว ขับโลหิตระดู และฟอกเลือดด้วย
รากมะกล่ำตาช้างหรือมะกล่ำต้นรสเปรี้ยวเล็กน้อย แก้เสมหะ แก้ร้อนใน แก้อาเจียน แก้หืดไอ แก้พิษฝี
รากมะกล่ำตาหนูรสเปรี้ยวขื่นเล็กน้อย ล้างเสมหะในลำคอ แก้เสียงแห้ง แก้สะอึก แก้ลมป่วนในท้อง
รากส้มกุ้ง ๒ รสเปรี้ยวเล็กน้อย ถ่ายเส้น แก้ช้ำใน กัดเสมหะและโลหิต
เถาใบส้มสันดานรสเปรี้ยว ขับเสมหะ แก้ไอ แก้บิดให้ปวดเบ่ง
ใบส้มเช้ารสเปรี้ยว สายรสเปรี้ยวจางไป กลางวันจะหมดรสเปรี้ยว
ใบส้มเช้า ดับพิษฝี
ยางส้มเช้า ขับพยาธิ์ แก้จุกเสียด แก้ท้องมาน พุงโร แก้บวม แก้ม้ามย้อย ขับน้ำย่อยอาหาร ระบายอ่อนๆ
เท่าที่กล่าวมาแล้ว เป็นตัวอย่างตัวยาและสรรพคุณ ซึ่งแบ่งไว้มี ๙ รส แต่ในตำราเวชศึกษาของพระยาพิษณุประสาตร์เวช ซึ่งระบุเป็นตำราหลวงนั้นท่านกล่าวไว้ว่า ควรเติมตัวยาจำพวกยารสจืดอีก ๑ รส จึงได้นำตัวอย่างมาไว้ดังต่อไปนี้ คือ
๑๐. สรรพคุณยารสจืด
หญ้าไซรสจืดและขมน้อย ชำระล้างทางเดินของปัสสาวะ
รากต้นต่อไส้รสจืดเอียน ขับปัสสาวะ ต่อเส้นเอ็นที่ชำรุด
รากตะไคร้น้ำรสจืด แก้กระษัยไตพิการ แก้ช้ำรั่ว เบาหยด เบาย้อย
ตะไคร้หางนากรสจืด ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้กระษัยไตพิการ
เปลือกเนื้อไม้ต้นเสี้ยนรสจืดเมาเบื่อเล็กน้อย แก้อุจจาระพิการเป็นฟอง เป็นเม็ดสีเขียว สีขาว เป็นเสมหะ แก้พิษตานทราง
ตองแตกรสจืด เปลือกต้นตองแตกรสจืด แก้แม่พยาธิ์ แก้เสมหะและฟกบวม ทำลายพรรดึก
ทนดีรสจืด แก้โรคอันเกิดแต่ลมและเสมหะ แก้ในกองปะระเมหะ ๒๐ ประการให้ถอย
เปลือกต้นทนดีรสจืด ดับเตโชธาตุ ทำลายพรรดึก
ในตำราไม้เทศเมืองไทยว่า ตองแตกและทนดี มีสรรพคุณอย่างเดียวกันคือ
ใบรสจืด แก้หืด
เมล็ดรสจืด ถ่ายพยาธิ์ แก้ฟกบวม แก้น้ำดีซ่าน
รากรสจืด ถ่ายลมเป็นพิษ ถ่ายพิษพรรดึก ถ่ายเสมหะเป็นพิษ
รากมะปริงและรากมะปรางรสจืดเย็น ถอนพิษสำแดง แก้ไข้กลับหรือไข้ซ้ำ
ใบรักขาวรสจืดเมา แก้ริดสีดวงทวาร และคุดทะราด
ดอกรักขาวรสจืดเมา ฆ่าเชื้อโรคผิวหนัง กลากเกลื้อน
ผลรักขาว แก้รังแค แก้ไข้ทับระดู ระดูทับไข้
ต้นรักขาว บำรุงทวารทั้ง ๙ ให้บริบูรณ์
ยางรักขาวรสจืดเมา แก้ริดสีดวงในลำไส้ ขับไส้เดือน
รากรักขาวรสจืดฝาดเล็กน้อย แก้มูกเลือดและไข้เหนือ
ละหุ่งทั้ง ๒ รสจืดขื่นเล็กน้อย แก้ช้ำรั่ว ขับน้ำนม ขับเลือดลม
แก่นปรูรสจืด บำรุงน้ำเหลือง บำรุงกำลัง
รสยาแก้ตามธาตุ
๑. ปัถวีธาตุพิการ ให้แก้ด้วยยารสฝาดหวานมันเค็ม
๒. อาโปธาตุพิการ ให้แก้ด้วยยารสเปรี้ยว เมาขม
๓. วาโยธาตุพิการ ให้แก้ด้วยยารสสุขุมเผ็ดร้อน
๔. เตโชธาตุพิการ ให้แก้ด้วยยารสเย็นจืด
ลักษณะตัวยาประจำธาตุ
๑. ดอกดีปลี ประจำ ปัถวีธาตุ
๒. เถาสะค้าน ประจำ วาโยธาตุ
๓. รากช้าพลู ประจำ อาโปธาตุ
๔. รากเจตมูลเพลิง ประจำ เตโชธาตุ
๕. เง่าขิงแห้ง ประจำ อากาศธาตุ
สรรพคุณยารสเย็น
๑. ลักษณะยารสเย็น ตัวอย่างได้แก่เกษรดอกไม้ (ที่ไม่ร้อน) ใบไม้รากไม้ (ที่ไม่ร้อน) และสัตตะเนาวะเขี้ยวเป็นต้น เมื่อปรุงสำเร็จแล้วเป็นยารสเย็นสำหรับแก้ทางเตโชธาตุ
รากกระชับ รสเย็น ระงับความร้อน ขับปัสสาวะ ขับเหงื่อ
ใบเงินใบทอง ใบนากรสเย็น แก้ไข้ แก้ตัวร้อน ล้อมตับ ดับพิษ
จักร์นารายน์ รสเย็น เป็นเลือก แก้ฝี แก้ปวด แก้ฟกบวม แก้พิษอักเสบทุกชนิด แก้ปวดหัวลำลอก แก้พิษตะขาบ แมลงป่อง
ใบจามจุรี หรือก้ามปู รสเย็น ดับพิษ
ช้อยนางรำ รสเย็น แก้ฝีภายใน แก้ฝีภายในท้อง
ต้นฝอยทองรสเย็น แก้ร้อนใน ระหายน้ำ
รากพริกป่า รสเย็น ดับพิษไข้ แก้ร้อนภายใน แก้ลมกองละเอียด
รากมะแฟงรสเย็น ถอนพิษไข้ ถอนพิษสำแดง
รากมะเฟืองรสเย็น ระงับพิษร้อน ถอนพิษไข้ ถอนพิษผิดสำแดง
มะหาสดำ รสเย็น แก้กาฬ แก้พิษในกระดูก
เนื้อไม้มหาละลาย รสเย็น ดับพิษร้อน แก้กาฬ แก้ไข้ทุกชนิด แก้ฝี แก้พิษอักเสบช้ำบวม
เถาตำลึง รสเย็น แก้โรคตา ถอนพิษ
ใบตำลึง รสเย็น ดับพิษร้อน ถอนพิษทั้งปวง
รากตำลึง รสเย็น แก้ดวงตาขึ้นฝ้า ดับพิษทั้งปวง
เถาหนามไก่ให้รสเย็น ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ทุกชนิด แก้อาการชัก และคลั่งเพ้อ (ไข้จับสั่นขึ้นสมอง) กระทุ้งพิษ ขับพิษไข้หัวให้ซ่านออกมา
เถาโพกพาย รสเย็น ดับพิษไข้ แก้กระษัยไตพิการ ขับปัสสาวะ แก้บวมตามตัว
รากมะลิวัลย์ รสเย็นจืด ถอนยาเบื่อเมา และถอนพิษไข้ทั้งปวง
เถารางจืด รสเย็น ถอนพิษ ถอนพิษของเบื่อเมาต่างๆ
รมสามสิบ รสเย็นหวานชุ่ม บำรุงครรภ์รักษา บำรุงตับปอด ให้เกิดกำลัง
ดอกสาระภี รสหอมเย็น บำรุงหัวใจชุ่มชื่น ชูกำลัง
เนื้อหุ้มเม็ดสำรอง รสเย็น แก้ร้อนใน ทำให้ใจคอชุ่มชื่น แก้กระหายน้ำ
ใบหมากผู้ ใบหมากเมีย รสเย็น แก้ปากเหม็น แก้รำมะนาดกินฟัน ล้อมตับดับพิษ
หมากดิบน้ำค้างรสเย็น ดับพิษตานทราง แก้ร้อนในระหายน้ำ
ใบพิมเสน รสเย็น ถอนพิษร้อน แก้ไข้ทุกชนิด ทำให้ความร้อนในร่างกายลดลง
รากลำเจียก รสเย็นหวานเล็กน้อย แก้พิษไข้ แก้พิษเสมหะและโลหิต ขับปัสสาวะ
รากคัดเค้ารสเย็นฝาด แก้รัตตะปิตตะโรค ขับและแก้ไข้เพื่อโลหิต
รากชะลูดแดงรสเย็น แก้อภิญญาณโรค แก้รัตตะปิตตะโรค
รากฝักข้าวรสเย็น เบื่อเล็กน้อย ถอนพิษทั้งปวง
ใบฝักข้าว รสเย็น ถอนพิษดับทั้งปวง
เมล็ดฝักข้าว รสเย็น บำรุงปอด
รากสลอดน้ำ รสเย็นชืด แก้ไข้เหนือ แก้ไข้พิษ แก้ลมสันดาน
รากอัญชันดอกขาว รสเย็นชืด บำรุงแก้วตา ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้ปวดฟัน
สรรพคุณยารสร้อน
๒. ลักษณะยารสร้อน ตัวอย่างได้แก่ เบญจกูล ตรีกฎุกหัศคุณ เง่าขิง เง่าข่า เป็นต้น เมื่อปรุงสำเร็จแล้วเป็นยาร้อนสำหรับแก้ทางวาโย
กระเพราแดงรสเผ็ดร้อน ตั้งธาตุแก้ปวดท้อง ท้องขึ้น แก้ลมตานทราง ขับผายลมทำให้เรอ แก้จุกเสียดแทงในท้อง
ใบกระเพราป่ารสเผ็ดร้อน บำรุงธาตุ ขับโลหิตให้เดินทั่วสรรพางค์กาย แก้อาเจียน แก้เสมหะ และลมพิษ
ใบกระวาน รสร้อน ขับผายลม แก้ไข้เชื่อมซึม ขับเสมหะ
ลูกกระวาน รสร้อน ขับเสมหะ โลหิต ลม
เปลือกกุ่มบก รสร้อน ขับลม แก้นิ่ว แก้ปวดท้องลงท้อง คุมธาตุ ขับผายลม แก้บวม บำรุงไฟธาตุ กระตุ้นลำไส้ให้ทำงาน บำรุงหัวใจ แก้โรคผิวหนัง
ข่าต้น รสเผ็ดปร่า ขับเลือด ขับน้ำเหลือง ขับลมในลำไส้
คัดลิ้นรสร้อนจัด แก้เส้นเอ็นพิการ บำรุงเส้นเอ็น
รากหงอนไก่ดอกกลมรสเผ็ดร้อน แก้ไข้เพื่อลม (ไข้ฤดูฝน) แก้ไข้พิษ แก้โลหิต และลม แก้ลมอัมพฤกษ์ บำรุงธาตุ แก้หืดและเสมหะ
ตรีกฏุกรสเผ็ดร้อน แก้ลม แก้ดี แก้เสมหะในกองสมุฏฐาน ตามธาตุฤดู อายุสมุฏฐาน
คนทีสอทะเล รสเผ็ดร้อน แก้ตัวพยาธิ์ แก้ฟกบวม แก้เสมหะและลม แก้ริดสีดวงในลำคอ
เถาจิงจ้อขาวหรือจิงจ้อหลวงรสร้อน แก้บวม แก้พรรดึก กระตุ้นเตือนลำไส้ช่วยย่อยอาหาร แก้เสมหะและโลหิตกำเดา
เชือกเขาไฟเนื้อไม้รสร้อน ระบาย แก้ระส่ำระสาย แก้จุกเสียด แก้เสมหะและลม (ยางเป็นอันตรายแก่ร่างกายทุกส่วน)
ใบดีปลี รสเผ็ดร้อน แก้เส้นสุมนา
เถาดีปลี รสเผ็ดร้อนจัด แก้ปวดฟัน ปวดท้อง จุกเสียด แก้เสมหะพิการ
ดอกดีปลี รสเผ็ดร้อนขม แก้ปัถวีธาตุ ๒๐ พิการ แก้หืดไอ แก้ลมวิงเวียน แก้ริดสีดวงทวาร แก้คุดทะราด
ใบพลูทองหลางรสเผ็ด แก้แผลสด แก้เด็กท้องขึ้นอืด ขับผายลม
เถาพริกไทยรสเผ็ดร้อน แก้อติสาร (ท้องร่วงอย่างแรง) แก้เสมหะในทรวงอก
ใบพริกไทยรสร้อน แก้ลม ๖ จำพวก ตั้งจตุธาตุให้มั่น
เมล็ดพริกไทยรสร้อน แก้ลมอัณฑพฤกษ์และมุตฆาต ดับเสมหะฟุ้งซ่านให้งวดลง บำรุงธาตุให้เป็นปกติ แก้สรรพลมทั้งปวงอันเกิดในทรวง
ดอกพริกไทยรสร้อน แก้จักษุแดงดังโลหิต
สรรพคุณ รสสุขุม
๓. ลักษณะยารสสุขุม ตัวอย่างได้แก่โกฐ เทียน กฤษณา กระลำพักอบเชย ชะลูด จันทน์เทศ และเครื่องเทศที่ไม่ร้อน เมื่อปรุงสำเร็จแล้วเป็นยาสุขุม เช่นยาหอมสำหรับแก้ทางโลหิต
กระลำพัก รสขมหวานเย็นมัน แก้ลมอังคมังคานุสารี แก้สตรีสมุฏฐาน แก้โลหิต
ขอนดอก รสเผ็ดจืด แก้เสมหะ แก้เหงื่อ แก้ไข้ร้อนเพื่อตรีโทษ บำรุงครรภ์รักษา บำรุงตับปอด หัวใจ
ขี้เหล็กทั้ง ๒ รสขมหวาน แก้โลหิต แก้กำเดา แก้เสมหะเจริญไฟธาตุ
รากกรุงเขมากลิ่นหอมรสสุขุม แก้ไข้ แก้ดีรั่ว ดีล้น ดีซ่าน บำรุงอวัยวะให้แข็งแรง แก้ลมโลหิตกำเดา แก้โรคตา
รากชะลูดขาว กลิ่นหอมรสสุขุม บำรุงกำลัง แก้ใจสั่นหงุดหงิด แก้เสมหะและพิษไข้
แก่นตะเคียนทอง รสขมหวาน แก้คุดทะราด แก้เสมหะ แก้โลหิตกำเดา แก้ไข้สำประชวน
ดอกบุนนากกลิ่นหอมสุขุม บำรุงโลหิต แก้สาบสางในร่างกาย บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น
แก่นประดู่เสน รสขมหวาน แก้คุดทะราด เสมหะโลหิตกำเดา แก้ไข้
ดอกมะลิหอมเย็นรสสุขุม บำรุงจิตใจให้ชุ่มชื่น แก้โรคตา แก้ไข้ทั้งปวง แก้ตัวร้อน แก้หวัดคัดจมูก
เปลือกต้นกะแจะรสขมสุขุม บำรุงจิตให้ชุ่มชื่นแจ่มใส แก้ไข้
ดอกการะเกดกลิ่นหอมรสสุขุม แก้เจ็บอก แก้เสมหะ บำรุงธาตุ บำรุงหัวใจ
กฤษณารสขมหอมสุขุม คุมธาตุ บำรุงโลหิตในหัวใจ (อาการหน้าเขียว) บำรุงตับปอดให้เป็นปกติ แก้ลมหน้ามืดวิงเวียน แก้ลมทราง บำรุงหัวใจ
เนื้อไม้จันทน์ขาว รสขมหวาน บำรุงประสาท บำรุงเนื้อหนังให้สดชื่น แก้ไข้ แก้ปอดตับดีพิการแก้ร้อนในระหายน้ำ แก้เหงื่อตกหนัก ขับพยาธิ์
เนื้อไม้จันทน์ชะมดหรือจันชะมด รสสุขุม บำรุงหัวใจ แก้ลมวิงเวียน คลื่นเหียนอาเจียนชูกำลัง
เนื้อเมล็ดในจันทร์เทศรสหอมฝาดหวานสุขุม แก้ระหายน้ำบำรุงกำลัง แก้ลมจุกเสียด กำเดา แก้ท้องร่วง แก้ปวดรัดมดลูก ขับลมในลำไส้ บำรุงโลหิต แก้บิด แก้ธาตุพิการ
รากจุกโรหินี รสสุขุม แก้ไข้เพื่อโลหิต แก้ลมปลายไข้
ใบสันพร้าหอมรสสุขุม แก้ไข้ ชูกำลัง
รากแฝกหอมรสหอมเย็นสุขุม ทำดวงจิตให้ชุ่มชื่น ขับลมในลำไส้หาวเรอ ทำให้เย็น
หัวกระชายรสสุขุม แก้ปวดมวนในท้อง บำรุงกำลัง ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้บิดมูกเลือด
รากระหุ่งทั้ง ๒ รสสุขุม แก้พิษร้อน แก้พิษไข้ แก้พิษเชื่อมซึม แก้ฟกบวม แก้ปวดฝี
๑ สรรพคุณยารสฝาด
เปลือกกระถินไซ่ง่อนรสฝาด คุมและสนาม แก้บิด แก้ท้องร่วง แก้ธาตุพิการ
เม็ดกระบูนดำและขาวรสฝาด แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน แก้บิด แก้ลมแดง แก้ไข้อติสาร ชำระล้างบาดแผล
กัลปังหารสฝาด สมานบาดแผลอ่อนๆ แก้เนื้อฉีกขาด แก้บาดแผลเรื้อรัง
รากกรดรสฝาด สมานลำไส้ แก้บิด แก้ลงท้อง ท้องร่วง แก้ปวดท้อง จุกเสียด
โกฐพุงปลารสฝาด แก้อุจจาระธาตุลงอติสาร ลงแดง แก้บิดมูกเลือด
โกฐน้ำเต้ารสฝาดมัน ถ่ายท้องเสีย แก้โรคตา แก้ริดสีดวงทวารหนัก ขับลมให้ลงสู่คูถทวาร ทำให้ปัสสาวะ อุจจาระเดินสะดวก (ถ่ายเองปิดเอง)
เปลือกขี้อ้ายรสฝาด กล่อมอาจม แก้อุจจาระเป็นฟอง แก้ท้องร่วง แก้บิดเรื้อรัง แก้ปวดเบ่ง คุมจัด ชะล้างบาดแผล
แคฝอยรสฝาดเฝื่อนหวาน แก้ลงท้อง แก้บวม แก้ตกโลหิต แก้พยาธิ์ แก้ฝีเปื่อยพัง
ครั่งรสฝาด แก้ไอ แก้ข้อหักซ้น แก้ท้องร่วง แก้บิด บำรุงโลหิต ห้ามเสมหะคุมอาจม
เปลือกคางรสฝาดเฝื่อน แก้ลงท้อง แก้ตกโลหิต แก้บวม แก้ฝี แก้พยาธิ์ เปื่อยเน่า แก้ลำไส้พิการ เป็นยาอายุวัฒนะ บำรุงเนื้อหนัง เส้นเอ็นให้สมบูรณ์ แผลเน่าในโรคเรื้อนเรื้อรัง
ใบงิ้วรสฝาด ดับพิษฝี แก้อักเสบ แก้หัวลำมะลอก แก้หัวดาวหัวเดือน แก้ต่อมน้ำลายอักเสบ แก้ฟกช้ำบวม
ใบจากรสฝาด แก้ลมจร (ป่วง) แก้เสมหะ ดับพิษทั้งปวง
เปลือกเฉียงพร้านางแอรสฝาดเย็นหวานเล็กน้อย แก้ไข้ ระงับความร้อน แก้พิษร้อนภายใน กล่อมเสมหะ และโลหิต
ผลตะโกนารสฝาดเฝื่อนขมเล็กน้อย แก้ท้องร่วง ท้องเสีย แก้ตกโลหิต แก้บวม แก้พยาธิ์ แก้เน่าเปื่อย
เนื้อไม้ตะขบไทยรสฝาด แก้ท้องร่วง แก้บิดมูกเลือด
เปลือกตะแบกรสฝาด แก้บิดมูกเลือด หรือลงแดง
ใบต้นตาเสือรสฝาด แก้บวม
ผลต้นตาเสือรสฝาด แก้ปวดข้อ
เปลือกต้นตาเสือรสฝาด กล่อมเสมหะและโลหิต
กาบหรือก้านใบสดของตาลโตนดรสฝาด แก้ท้องร่วง ท้องเสีย แก้โลหิต แก้ปากเปื่อย
รากต้นตับเต่าน้อยรสฝาดเอียน ดับพิษไข้ทั้งปวง แก้ตัวร้อน ดับพิษตานทราง แก้วัณโรค
เนื้อไม้และรากต้นตับเต่าใหญ่รสฝาดเอียน ดับพิษไข้ตัวร้อน ดับพิษตานทราง แก้พิษวัณโรค
เปลือกลูกทุเรียนรสฝาด สมานคุมธาตุ
เทียนต้นหรือเทียนย้อมมือรสฝาด แก้โรคเล็บถอด แก้บิดมูกเลือด
ทับทิมทั้ง ๕ รสฝาด แก้ท้องร่วง แก้บิดมูกเลือด
เนื้อไม้เนระพูสีรสฝาดเย็น แก้ไข้กาฬ แก้ไข้ทั้งปวง แก้ไข้เหนือ ไข้สันนิบาต ดับพิษไข้ แก้บิดมูกเลือด แก้ท้องเสีย
เปลือกนนทรีรสฝาด ขับโลหิต กล่อมเสมหะ และโลหิต ขับลมผาย แก้ท้องร่วง
ลูกเบญกานีรสฝาดจัด คุมสมาน แก้ท้องร่วง แก้บิดปวดเบ่ง แก้อาเจียน แก้ปวดมดลูก
เนื้อไม้ประดู่ลายรสฝาดเล็กน้อย บำรุงโลหิต คุมธาตุ กล่อมโลหิต ระงับเสมหะ แก้เสมหะเฟื่อง
รากประดู่ลายรสฝาดเล็กน้อย แก้พิษไข้เชื่อมซึม
เปลือกประดู่ลายรสฝาด แก้ปากเปื่อย ปากแตกระแหง
ยางประดู่ลายรสฝาด แก้ปากเปื่อย
เปลือกปรูรสฝาด แก้หืดไอ แก้ลงท้อง ให้ปิดธาตุ
เปลือกต้นโปรง รสฝาดเฝื่อนเล็กน้อย คุมอาจม สมานเสมหะ และโลหิต แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน แก้บิดมูกเลือด ชะล้างบาดแผล ห้ามโลหิต
ฝรั่งทั้ง ๕ รสฝาดเย็น ถอนพิษบาดแผล แก้ท้องร่วง แก้บิดมูกเลือด และปวดเบ่ง
ฝรั่งมี ๓ ชนิดคือ ๑ ลูกกลมไส้แดง เรียกว่า ฝรั่งขี้นก ๒ หัวขั้วลูกจุกคล้ายมะกรูดเรียกว่าฝรั่งไม้จีน ๓ ผลกลมไม่มีจุก เรียกว่าฝรั่งมะลิอ่อง
เปลือกฝิ่นตันรสฝาด คุมธาตุ แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน แก้ลงแดง แก้ปวดเบ่ง แก้ปวดเมื่อยตามร่างกายทุกส่วน
เปลือกตัวเพการสฝาดเย็นขมเล็กน้อย สมานแผล ทำน้ำเหลืองให้เป็นปกติ แก้เสมหะจุกคอ ขับเลือดเน่าในเรือนไฟ ดับพิษโลหิต ทำให้ผิวหนังชา แก้บิด แก้อาเจียน ขับลมในลำไส้ บำรุงโลหิต แก้จุกเสียด
รากเพการสฝาดเย็นขมเล็กน้อย บำรุงธาตุ ทำให้เกิดน้ำย่อยอาหาร แก้ไข้สันนิบาต แก้ท้องร่วง แก้อักเสบบวม
เมล็ดเพกาแก่ ระบาย
เปลือกต้นพุทรารสฝาด แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน
พุทราทั้ง ๕ รสฝาดเฝื่อน แก้บวม แก้พยาธิ์ แก้ฝีทั้งปวง แก้ลงท้อง แก้ตกโลหิต
เปลือกต้นมะกอกรสฝาดเปรี้ยวเย็น ดับพิษกาฬ แก้ร้อนใน แก้ลงท้อง แก้ปวดมวนแก้สะอึก
ใบมะกอกรสฝาดเปรี้ยว แก้ปวดหู เนื่องจากเป็นฝี
เปลือกต้นมะกอก รสฝาด สมานลำไส้
เปลือกต้นมะขามเทศรสฝาด ชะล้างบาดแผล แก้ท้องร่วง
เมล็ดมะขามกะเทาะเรียกว่ามะขามขบรสฝาด แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน
รากฝักมะขามรสฝาด แก้ท้องร่วง
เปลือกต้นมะขามรสฝาด ชะล้างบาดแผลเรื้อรังทุกชนิด
เปลือกต้นมะเดื่อชุมพรรสฝาด แก้ท้องร่วง ชะล้างบาดแผล
เปลือกต้นมะเดื่อดงรสฝาด กล่อมอุจจาระ แก้ท้องเสีย
เมล็ดในมะม่วง แก้ท้องร่วง สมานลำไส้
เปลือกลูกแมงคุดรสฝาด สมานบาดแผล แก้บิด แก้ลงท้อง
เปลือกหว้ารสฝาดจัด แก้บิด แก้ท้องร่วง ชำระล้างบาดแผล แก้ปากเปื่อยคอเปื่อยเป็นเม็ด แก้น้ำลายเหนียว
ใบหว้ารสฝาด แก้บิดมูกเลือก แก้พิษตานทราง
ผลหว้ารสฝาดหวาน สมานคุมธาตุ แก้ท้องร่วง
เมล็ดรสฝาดมัน บำรุงไขข้อ แก้ปัสสาวะมากเกินต้องการ แก้ท้องร่วง แก้บิด ถอนพิษแสลงใจ
ใบสมอพิเภกรสฝาด สมานบาดแผล
ลูกสมอพิเภกผลแก่รสฝาด แก้โรคตา บำรุงธาตุ แก้ริดสีดวง แก้บิด
เปลือกต้นน้อยหน่ารสฝาด สมานลำไส้ แก้ท้องร่วง
ลูกดิบของน้อยโหน่งรสฝาดเมา แก้ท้องร่วง แก้บิด ขับกิมิชาติ
เปลือกต้นสำโรงรสฝาดเล็กน้อย กล่อมเสมหะอาจม แก้บิด
รากหมากผู้ หมากเสียรสฝาดเล็กน้อย แก้ปากเปื่อย ถูกพิษเนื่องจากสารปรอทกินฟัน ชะล้างบาดแผลเรื้อรัง แก้บิดเรื้อรัง
ลูกกรวยรสฝาด แก้บิดปวดเบ่ง แก้เสมหะเป็นพิษ แก้ลงท้อง
เปลือกกรวยรสฝาด กล่อมเสมหะและอาจม แก้อุจจาระเป็นฟองคุมธาตุ
ใบชารสฝาดชุ่ม แก้ท้องร่วง แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น ชะล้างบาดแผลกามโรค
เนื้อไม้กระทกรกรสฝาดเฝื่อนเล็กน้อย ถอนพิษเบื่อเมาทั้งปวง คุมธาตุ แก้บาดแผล
เถาคุยรสฝาด แก้ประดงเข้าข้อ แก้ลมขัดในกระดูก แก้มือเท้าอ่อนเพลีย
รากหนามหันรสฝาด กล่อมโลหิต แก้ไข้ทับระดู ๆ ทับไข้
ก้อนสีเสียดไทยรสฝาดจัด สมานและคุมธาตุ แก้ท้องร่วง แก้บิด แก้ลงแดง แก้อติสาร แก้บาดแผล ล้างบาดแผลที่ถูกไฟ และโรคผิวหนัง
๒ สรรพคุณยารสหวาน
แก่นขนุนหรือกรักรสหวานขมฝาด บำรุงกำลังและโลหิต ทำให้เลือดเย็น สมาน
โกฐเชียงกลิ่นหอมรสหวานขม แก้ไข้ แก้สะอึก แก้ไอ แก้เสียดแทงสองรางข้าง
เทียนข้าวเปลือกกลิ่นหอมรสหวานเผ็ด บำรุงกำลัง ขับลมผาย แก้ศูนย์กลาง ท้องพิการ แก้ชีพจรอ่อนหรือพิการ แก้นอนสะดุ้ง (โทษน้ำดี)
เปลือกไข่เน่ารสหวานชุ่ม แก้พิษตานทราง แก้อุจจาระเป็นฟองเหม็นเปรี้ยว แก้ท้องเสีย แก้ตานตานขโมย ขับไส้เดือน
รากเข็มขาวรสหวาน แก้โรคตา เจริญอาหาร
แคแตรดอกรสหวานเย็น ขับเสมหะและโลหิต ขับผายลม
ดอกคำไทยรสหวาน บำรุงหนองและเลือดให้สมบูรณ์ แก้แสบร้อนคันตามผิวหนัง แก้พิษ บำรุงโลหิต แก้โลหิตจาง แก้บิด แก้ไตพิการ
ดอกคำฝอยรสหวาน บำรุงโลหิตและน้ำเหลืองให้เป็นปกติ แก้แสบร้อนตามผิวหนัง บำรุงหัวใจ บำรุงประสาท ขับระดู
ดอกคางรสหวาน บำรุงธาตุ แก้ปวดบาดแผล แก้พิษงู แก้ฟกบวม แก้คุดทะราด แก้ไข้เนื่องจากตาอักเสบ
งวงตาลโตนดรสหวานเย็น แก้พิษตานทราง ขับพยาธิ์ บำรุงดวงจิตให้ชื่นบาน
แก่นมะทราง รสหวาน แก้คุดทะราด แก้เสมหะและโลหิตกำเดา แก้ไข้สำปะชวน
รากและดอกมะพร้าว รสหวาน แก้ลงท้อง แก้โลหิต แก้อ่อนเพลีย แก้ปากเปื่อย
เปลือกต้นอบเชยญวน รสหวานหอม บำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย บำรุงกำลัง บำรุงธาตุ ขับลมผาย ขับผายลม แก้ลมวิงเวียน แก้จุกเสียด
เปลือกอบเชยไทยรสหวานเล็กน้อย บำรุงกำลัง แก้บิด แก้ไข้สันนิบาต
รากและใบอบเชยไทยรสหวานเล็กน้อย แก้ไข้เนื่องจากสตรีคลอดบุตรใหม่ๆ
เถาจิงจ้อแดงหรือจิงจ้อเหลี่ยมรสหวาน แต่ใช้ราก แก้เสมหะและลม ทำอาหารให้งวด แก้ธาตุไฟกล้า แก้ฟกบวม แก้พรรดึก แก้กำเดา โลหิตเสมหะ
รากชะเอมจีน (ชะเอมเทศ) รสหวานชุ่ม ขับเลือดเน่า บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น แก้กำเดา แก้น้ำลายเหนียว แก้เสมหะเป็นพิษ
ผลชะเอมจีน (เทศ) รสหวาน บำรุงกำลัง แก้คอแห้ง ทำใจให้ชุ่มชื่น
รากชะเอมไทยรสหวาน แก้โรคในคอ แก้ลม แก้รัตตะปิตตะโรค
ตานหม่อนรสหวานชุ่มเย็น แก้พิษตานทราง บำรุงเนื้อหนังให้ชุ่มชื่น คุมธาตุขับไส้เดือน (รากดอกใบเป็นยา)
น้ำอ้อยสดและน้ำอ้อยเผากลิ่นหอมรสหวานยิ่ง แก้เสมหะและหืดไอ แก้ไข้สำประชวน
น้ำอ้อยแดง รสหวานขมเล็กน้อย
แก่นอ้อยช้างรสหวานเล็กน้อย ทำให้ชุ่มชื่นในลำคอ แก้เสมหะเหนียว แก้ระหายน้ำ ทำให้ชุ่มชื่นในอก
เง่าสัปปะรดรสหวานเย็น กัดทางปัสสาวะ แก้ขัดปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้หนองใน ขับระดูขาว
๓ สรรพคุณยารสเมาเบื่อ
ใบกระโดงแดงรสเมา แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย ระงับประสาท ทำให้นอนหลับ บำรุงจิตใจให้ชุ่มชื่น
ใบกระท่อมรสเบื่อเมา แก้บิดปวดมวน แก้ปวดท้อง แก้ท้องร่วง แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย
ใบกระทุ่มขี้หมูรสเฝื่อนขมเมา แก้ท้องร่วง ปวดมวนในท้อง (ใช้แทนกระท่อม)
ใบกระเบากระเบียนรสเบื่อเมา แก้บาดแผลสด
ดอกกระเบากระเบียนรสเบื่อเมา ฆ่าพยาธิ์ กรากเกลื้อน
น้ำมันในเม็ดกระเบากระเบียนรสเบื่อเมา แก้มะเร็ง คุดทะราด โรคเรื้อน กุฏฐัง
เปลือกกระเบากระเบียนรสเบื่อเมา แก้ริดสีดวง
รากกระเบากระเบียนรสเบื่อเมา แก้เสมหะเป็นพิษ
กัญชา รสเมาเบื่อกลิ่นเหม็นเขียว เจริญอาหาร ชูกำลัง แต่ทำให้ใจขลาด
ลูกกรดรสเมาฝาด ขับไส้เดือน แก้เหงือกบวม แก้ปากเปื่อย
น้ำมันจากเมล็ดกฤษณารสเมาเบื่อ แก้โรคเรื้อน แก้โรคผิวหนังทุกชนิด
โกฐกะกลิ้งรสเมาเบื่อ แก้โรคในปากคอพิการ ขับพยาธิ์ ขับปัสสาวะ แก้พิษงู ตะขาบ แมลงป่อง แก้ลมกระเพื่อมในท้อง แก้คลื่นเหียน แก้ลมพานไส้แก้ริดสีดวงทวาร แก้โลหิตพิการ ทำให้ตัวเย็น แก้ลมคูถทวาร ขับลมในลำไส้ แก้อัมพาตบำรุงประสาท
ใบโกฐกะกลิ้งรสเมาเบื่อ ฆ่าพยาธิ์ (คือหนอนกินตามบาดแผลต่างๆ)
เปลือกรากโกฐกะกลิ้งรสเมาเบื่อ แก้อหิวาตกโรค
ใบกรวยป่ารสเมา แก้พิษกาฬ แก้โรคผิวหนัง แก้ริดสีดวงจมูก
เนื้อไม้ขันทองพยาบาทรสเฝื่อนเมา แก้ลมเป็นพิษ แก้ประดง แก้พิษในกระดูก แก้โรคผิวหนัง ฆ่าพยาธิ์โรคเรื้อน มะเร็ง คุดทะราด กลาก เกลื้อน แก้ลมพิษ แก้กามโรค
เปลือกข่อยรสเบื่อเมา ดับพิษในกระดูกเส้นเอ็น แก้โรคฟัน แก้พยาธิ์ ผิวหนัง ดับพิษทั้งปวง
ต้นซากรสเมาเบื่อ แก้พิษไข้ แก้ไข้เชื่อมซึม
เนื้อไม้ต้นตานขโมยรสเมาเบื่อ แก้พิษตานทราง ขับพยาธิ์ทุกชนิด แก้ทรางลงท้อง
ใบตานขโมยรสเมาเบื่อ แก้โรคทรางขึ้นในปาก
ผลตานขโมยรสเมาเบื่อ แก้ตานขโมย
เปลือกตานขโมยรสเมาเบื่อ แก้บิดมูกเลือด
รากตานขโมยรสเมาเบื่อฝาดเล็กน้อย แก้ท้องร่วง
รากเนื้อไม้ตานดำรสเมาเอียนเค็มเล็กน้อย ขับไส้เดือน ตัวตืด แก้พิษตานทราง แก้ผอมแห้ง ทำให้เกิดความร้อน ละลายไขข้อ
รากทับทิมรสเมา ขับไส้เดือน ขับตัวตืด ขับพยาธิ์
ดอกเปล้าใหญ่ เปล้าน้อย รสเมาเอียน ฆ่าแม่พยาธิ์ทั้งปวง
รากพุมเรียงทั้ง ๒ รสเบื่อชืดขม แก้ไข้เหนือ แก้ไข้สันนิบาต แก้ไข้ร้อนในกระสับกระส่าย
ถ่านไม้แฟบ หรือหูลิงรสเบื่อเมา แก้พิษทั้งปวง แก้ไข้เชื่อมซึม
เนื้อไม้แฟบ หรือหูลิงรสเบื่อเมา แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย แก้ปวดหลังปวดเอว เนื่องจากเป็นกระษัยไตพิการ ขับปัสสาวะ
ลูกมะเกลือรสเมาเอียนขื่นเฝื่อน ขับพยาธิ์ไส้เดือน ตัวตืด เส้นด้าย แก้พิษตานทราง
รากมะเกลือรสเมาขื่น แก้พิษตานทราง แก้อาเจียน แก้ลม
ปุ่มมะค่าทั้ง ๒ รสเมาเบื่อ แก้พยาธิ์ในโรคผิวหนัง แก้ริดสีดวงทวารหนัก (ทำให้หัวริดสีดวงฝ่อ)
รากมะหวาดรสเบื่อเอียน แก้ไข้เพื่อฝีภายใน แก้พิษร้อน ขับพยาธิ์
ยาดำรสเบื่อเหม็นขม ถ่ายพรรดึก ขับน้ำดี ถ่ายพิษไข้ ถ่ายพิษพยาธิ์เส้นด้ายในลำไส้ แก้ฝีฟกบวม ถ่ายลมลงเบื้องสูงให้ลงต่ำ กัดฟอกเสมหะและโลหิต
ยางของต้นรงทองรสเบื่อเอียน ถ่ายแรง ใช้ถ่ายลม ถ่ายน้ำเหลือง ถ่ายเสมหะ ถ่ายพรรดึก ถ่ายโลหิต แก้แผลพุพองน้ำเหลืองเสีย แก้ปวดแผล ถ่ายโรคท้องมานและโลหิตคั่งใน สมาน ลดความดันของโลหิต
เปลือกและต้นรักเทศรสเมา บำรุงกำลัง ขับเหงื่อ (แต่ทำให้อาเจียน) แก้โรคเรื้อน แก้กามโรค แก้บิด แก้ท้องร่วง ปวดข้อเรื้อรัง
เปลือกและรากรักเทศรสเมา แก้โรคผิวหนัง แก้พยาธิ์ลำไส้ แก้ไอ แก้โรคท้องมาน
เนื้อไม้โลกทั้ง ๒ ราเมาเบื่อ แก้โรคผิวหนังผื่นคัน แก้โรคเรื้อน มะเร็ง คุดทะราด แก้น้ำเหลืองเสีย
ใบลำโพงรสเมา แก้พิษฝี แก้ปวด แก้บวม แก้อักเสบ
ดอกลำโพง รสเมาหวานเล็กน้อย แก้หอบหืด
เมล็ดลำโพงรสเมา แก้พิษไข้ ที่ทำให้กระสับกระส่าย (เวลาใช้ต้องทำให้น้ำมันในเมล็ดหมดไป)
น้ำมันจากเมล็ดรสเมาเอียน แก้กลากเกลื้อน หิดเหา
รากลำโพง รสเมาหวานเล็กน้อย แก้พิษกาฬทั้งปวง ดับพิษร้อน แก้พิษฝี แก้ปวด แก้บวม แก้อักเสบ แก้ไข้พิษเชื่อมซึม
สะแกทั้ง ๕ รสเบื่อเมา ขับพยาธิ์และไส้เดือน แก้โรคตานขโมย แก้ฝีตานทราง
รากและเนื้อไม้สะแก รสเบื่อเมา แก้กามโรคเข้าข้อออกดอก หนองใน หรือเป็นบาดแผลในที่ลับ เนื่องจากกามโรค แก้ฝีมะม่วง
เนื้อไม้สะแกแสงรสเมา แก้ริดสีดวงจมูก แก้โรคผิวหนังผื่นคัน เช่น กลาก เกลื้อน เรื้อน พรรนัย น้ำเหลืองเสีย
สลัดไดรสเบื่อเมา ขมเล็กน้อย ถ่ายเสมหะและโลหิต
สลัดไดสุมเป็นถ่าน แก้ฟกช้ำ จุกเสียด แก้ผอมเหลือง แก้อัมพาต แก้หืดไอ บำรุงธาตุไฟ แก้พรรดึก
ต้นแสสงใจรสเมาเบื่อขมเล็กน้อย ตัดไข้ ตัดพิษกระษัย เจริญอาหาร (บำรุงหัวใจให้เต้น บำรุงประสาทอย่างแรง)
ใบชุมเห็ดเทศรสเอียน แก้กลากเกลื้อน โรคผิวหนังทุกชนิด
ดอกชุมเห็ดเทศรสเบื่อเอียน ระบาย
ชุมเห็ดทั้ง ๕ รสเบื่อเอียน ขับพยาธิ์ในลำไส้ รู้ถ่ายเองปิดเอง
ใบทองพันชั่งรสเบื่อเมา ดับพิษไข้
รากทองพันชั่งรสเบื่อเมา แก้กลากเกลื้อนผื่นคัน
รากทองหลางหนามรสเมาเอียน แก้ลม แก้เสมหะ แก้พยาธิ์
เถากะไดลิงรสเมาเบื่อ แก้พิษทั้งปวง แก้ร้อนขับเหงื่อ แก้ไข้ แก้พิษฝี แก้ไข้เชื่อมซึม
รากกระทุงหมาบ้ารสเบื่อเอียน กระทุ้งพิษไข้ ขับพิษร้อน แก้พิษฝี พิษไข้หัว ไข้กาฬให้ซ่านออกมา ระงับความร้อน ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้ดีกำเริบ แก้น้ำตาตกหนัก แสบร้อนหน้าตา แก้ปวดศีรษะเชื่อมมัว
เนื้อไม้เถาตาไก่รสเบื่อเมาเล็กน้อย ขับโลหิตระดูสตรี แก้โลหิตระดูพิการ ให้ปวดเมื่อยตามบั้นเอว ท้องน้อย แก้โลหิตจาง แก้ผอมแห้ง ขับระดูขาว บำรุงโลหิต
รากเท้าพาหมีรสเมาเบื่อ แก้ริดสีดวงลำไส้ ริดสีดวงจมูก
เถาพระขรรค์ไชศรี รสเมา ขับเหงื่ออย่างแรง
สะบ้ามอน สะบ้าดำ สะบ้าลาย สะบ้าเลือด รสเมาเบื่อ แก้โรคผิวหนัง หิด กลากเกลื้อน (สุม) แก้ไข้พิษ แก้พิษร้อน แก้ไข้เชื่อมซึม
เถาแสลงพันรสเมาเบื่อร้อนเล็กน้อย ขับฟอกโลหิตระดู กระจายโลหิตอันเป็นก้อนเป็นลิ่ม บำรุงโลหิต แก้น้ำเหลืองเสีย แก้ผื่นคันตามผิวหนัง
กำแพง ๗ ชั้น รสเมาเบื่อ ฟอกขับระดูสตรี บำรุงโลหิต ขับผายลม แก้โลหิตเป็นพิษทำให้ร้อน แก้ไข้บำรุงหัวใจ แก้ปวดตามข้อ แก้ไขข้อพิการ แก้ประดง
๔. สรรพคุณยารสขม
โกฐสอ รสขมมัน แก้ไข้จับ แก้หืดหอบไอ ทำให้หัวใจชุ่มชื่น
โกฐข้าวพร้าว รสขม แก้ไข้สะอึก แก้หอบ แก้เสมหะเป็นพิษ
เทียนตาตั๊กแตน รสขมเผ็ด บำรุงธาตุ แก้เสมหะพิการ แก้กำเดา
เทียนลวดรสขม แก้ดีพิการ แก้กำเดา (ให้นอนสะดุ้ง คลั่งเพ้อ) ขับน้ำดีให้ตกลำไส้
เทียนขม รสขม แก้ไข้ แก้ดีพิการ แก้ครั่นเนื้อครั่นตัว แก้นอนสะดุ้งผวาหลับๆ ตื่นๆ
ดีงูต้นหรือกอมขมรสขม แก้ไข้จับสั่นทุกชนิด
รากไคร้เครือรสขมขื่นปร่า แก้พิษไข้ พิษกาฬ เจริญอาหาร ชูกำลัง แก้ไข้จับสั่น แก้ไข้คลั่งเพ้อ แก้ไข้เชื่อมซึม
รากคนฑา รสขมเผื่อน แก้ไข้เส้น แก้ไข้เหนือ ไข้พิษ ขับพิษไข้หัว
จันทร์แดง รสขมเย็น แก้ไข้อันเกิดแต่ทรางและดี ทำใจชุ่มชื่น แก้รัตตะปิตตะโรค แก้บาดแผล แก้ไข้เนื่องจากน้ำดีพิการ แก้กระสับกระส่าย แก้เหงื่อตกหนัก แก้พยาธิ์ ดับพิษไข้ทุกชนิด แก้ฟกบวมหรือพิษฝี
รากชิงชี่ รสขม แก้โรคอันเกิดในท้อง ขับลมภายในให้ซ่านออกมา แก้ไข้เพื่อดีและโลหิต แก้โรคตา
รากซองแมวรสขมเย็น แก้พิษฝีภายใน แก้กระษัย แก้ร้อน ดับพิษทั้งปวง ขับพยาธิ์ แก้ตานขโมย
เนื้อไม้ต้นดีหมีรสขม ระงับความร้อน ดับพิษไข้ แก้ปวดศีรษะ ขับเหงื่อ
กระลำพักตาตุ่มรสขม บำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย
ใบทองหลางใบมนรสขมเอียน ขับไส้เดือน แก้ริดสีดวง แก้ปวดบวมตามข้อ แก้กามโรค แก้โรคตาและโรคฟัน
ดอกทองหลางใบมนรสขมเอียน ขับโลหิตระดู
ลูกทองหลางใบมนรสขมเอียน บำรุงน้ำดี
เปลือกทองหลางใบมนรสขมเอียน แก้เสมหะ แก้ลม แก้นิ่ว
กระพี้ทองหลางใบมน รสขมเอียน แก้ฝีในท้อง
รากทองหลางใบมน รสขมเอียน แก้ไข้ แก้น้ำดีพิการ แก้โรคตา แก้พิษทั้งปวง
รากประทัดใหญ่หรือประทัดจีนรสขมจัด แก้ไข้ทุกชนิด ช่วยน้ำย่อยอาหาร เจริญอาหาร
รากปลาไหลเผือกรสขมจัดเบื่อเมาเล็กน้อย ถ่ายฝีในท้อง ถ่ายพิษต่างๆ แก้ไข้ ตัดไข้ทุกชนิด แก้วัณโรคระยะบวม
ใบต้นฝีหมอบรสขมเล็กน้อย แก้ฝีทุกชนิด แก้ปวดและอักเสบ ถอนพิษฝี
เนื้อไม้ฝีหมอบ รสขมเล็กน้อย แก้วัณโรคในลำไส้และปอด
เนื้อยาฝิ่น รสขม ระงับประสาท แก้บิดเรื้อรัง แก้ลงแดงทวาร ระงับความเจ็บปวดเมื่อยในร่างกาย
ยางพยารากดำรสขมเล็กน้อย แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย เจ็บหลัง เจ็บเอว แก้โรคกระษัย ไตพิการ
พิษนาศน์ รสขมขื่นเอียนหวานเล็กน้อย ดับพิษกาฬ แก้ไข้ ดับพิษตัดจับ แก้ไข้เชื่อมซึม บำรุงน้ำนม
ลูกมะขามป้อมแก่รสขมฝาดเปรี้ยวระคนกัน แก้ไข้เจือลม แก้ไข้เพื่อเสมหะ
ลูกประคำดีควาย รสขม ดับพิษทุกอย่าง ดับพิษร้อนภายใน แก้ไข้ แก้พิษตานทราง
แก่นประคำไก่ รสขมเบื่อเล็กน้อย แก้กระษัยเส้นเอ็นพิการ
ใบประคำไก่ รสขมเบื่อเล็กน้อย แก้ฝี
ประคำไก่ทั้ง ๕ รสขมเบื่อเล็กน้อย แก้ริดสีดวงทวารหนัก
เมล็ดมะนาว รสขมจัดขื่น ขับเสมหะ แก้พิษตานทราง
ใบมะระขี้นกรสขม แก้ไข ดับพิษร้อน แก้ปากเปื่อยเป็นขุม
ลูกมะระขี้นกรสขม แก้พิษฝี แก้ฟกบวม แก้อักเสบ แก้โรคลมเข้าข้อ แก้หัวเข่าบวม แก้ปวดตามข้อ บำรุงน้ำดี แก้ม้ามและตับพิการ ขับพยาธิ์ในท้อง
รากระย่อมรสขมเมา แก้กาฬเลือด แก้บ้าเพื่อดีและโลหิต แก้ไข้เจริญ ช่วยย่อยอาหาร ระงับประสาท (ทำให้คัดจมูกคลายเป็นหวัด) แก้จุกเสียด บำรุงน้ำนม ขับพยาธิ์
เมล็ดรักเทศ รสขมฝาด ช่วยย่อยอาหาร แก้ปากคอเปื่อย แก้โรคฟัน แก้คุดทะราดและริดสีดวง แก้ไส้เลื่อนในกระเพาะเบา
เม็ดราชดัด รสขม แก้กระษัย บำรุงน้ำดี บำรุงน้ำเหลือง แก้ท้องขึ้นเฟ้อ แก้ลมวิงเวียนหาวเรอ แก้เจ็บอก แก้อาเจียนเป็นโลหิต
รากราชดัด รสขมจัด แก้ไข้ แก้บิด แก้เสียดท้อง แก้ปวดกล้ามเนื้อ แก้ไอ
น้ำมันยางรสขม และเผ็ดเล็กน้อย กล่อมเสมหะและห้ามหนอง สมานแผล แก้กามโรค
ใบเลี่ยนใหญ่รสขมเมา ขับพยาธิ์ ขับปัสสาวะ บำรุงโลหิตประจำเดือน แก้นิ่ว
ดอกเลี่ยนใหญ่รสขมเมา แก้โรคผิวหนัง
ลูกเลี่ยนใหญ่รสขมเมา แก้โรคเรื้อน แก้ฝีคัณฑมาลา
เมล็ดเลี่ยนใหญ่รสขมเมา แก้ปวดในข้อ
ยางเลี่ยนใหญ่รสขมเมา แก้ม้ามโต
เลี่ยนทั้ง ๕ รสขมเมา แก้โรคผิวหนัง แก้โรคเรื้อนและกุฏฐัง กระษัยลงฝัก แก้กล่อน
ดอกและใบเลี่ยนรสขมเมา แก้ปวดศีรษะ แก้ปวดประสาท
ใบสะเดา รสขม ฝาดเย็น บำรุงธาตุไฟ ทำอุจจาระให้ละเอียด
ดอกสะเดา รสขม ฝาดเย็น แก้โลหิตกำเดา แก้ริดสีดวงในลำคอ
ผลสะเดา รสขมฝาดเย็น แก้โรคหัวใจเดินให้ผิดปกติ
เปลือกต้นสะเดา รสขมฝาดเย็น แก้บิดมูกเลือด
กระพี้สะเดา รสขมฝาดเย็น แก้น้ำดีพิการ (ทำให้คลั่งเพ้อ)
แก่นสะเดา รสขมฝาดเย็น แก้คลื่นเหียนอาเจียน
รากสะเดา รสขมฝาดเย็น แก้เสมหะอันเกาะแน่นอยู่ในทรวงอก แก้เสมหะจุกอยู่ในลำคอ
ยางสะเดา รสขมฝาดเย็น ดับพิษร้อน
เปลือกสะเดารสขมเมา แก้ไข้ ทำให้อาเจียน แก้โรคผิวหนัง
ผลอ่อนสะเดารสขมเมา ถ่ายพยาธิ์ แก้ริดสีดวง แก้ปัสสาวะพิการ
สะเดาดงรสขม ดับพิษร้อน แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้ท้องร่วง แก้ธาตุพิการ
ลูกสมอไทยรสขมฝาดเปรี้ยว แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้ลมจุกเสียด ผายธาตุ ใช้ระบายในโรคป่วง หรือลมป่วงต่างๆ แก้พิษร้อนภายใน แก้ระหายน้ำ รู้ถ่ายเองเปิดเอง
ลูกสมอดีงู รสขมฝาด แก้พิษดีและพิษโลหิต แก้ไอ ขับระดู ระบาย
แกแล รสขมชาขื่น บำรุงน้ำเหลืองให้เป็นปกติ แก้พุพอง บำรุงกำลัง แก้กาฬสิงคลี ขับปัสสาวะ
ใบตาเสือทุ่ง รสขม แก้อหิวาตกโรค แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน
เปลือกต้นควีนินรสขม แก้ไข้จับสั่น (ตัดจับดี) แก้ไข้ประจำระดู
ราก-ใบ-ดอกเสนียง รสขม แก้ไข้ แก้หืดไอ
ลูกกระดอม รสขมจัด บำรุงน้ำดี แก้ดีแห้ง ดีฝ่อ ดีเดือด เจริญอาหาร ดับพิษโลหิต บำรุงธาตุ
เถาขี้กาแดงรสขม บำรุงน้ำดี ถ่ายล้างเสมหะให้ตก ดับพิษเสมหะ และโลหิต
ลูกขี้กาแดง รสขมจัด ถ่ายแรงกว่าเถา แก้พิษตานทราง ตานขโมย
รากขี้กาแดง รสขม แก้ไข้
เถาขี้กาขาว รสขม บำรุงน้ำดี ดับพิษเสมหะและโลหิต
ลูกขี้กาขาว รสขมกว่าเถา ถ่ายแรงกว่าเถา
สรรพคุณของแพทย์ประจำตำบลกล่าวว่า เถาขี้กาทั้ง ๒ รสขมน้อย บำรุงน้ำดี ดับพิษโลหิตล้างเสมหะให้ตก ลูกรสขมจัด ถ่ายแรงกว่าเถา แก้ตับปอดพิการ
ใบน้ำเต้าขม รสขม ดับพิษแก้ตัวร้อน ร้อนในระหายน้ำ ถอนพิษร้อน แก้ฟกบวม แก้พองตามตัว แก้เริม งูสวัด แก้เรื้อนกวาง
รากน้ำเต้าขม รสขม แก้ดีแห้ง ขับน้ำดีให้ตกลำไส้
เถาบอระเพ็ดรสขม แก้พิษฝีดาษ แก้ไข้เหนือ แก้ไข้พิษ แก้กาฬ แก้โรคแทรกของไข้ทรพิษ แก้ไข้ทุกชนิด บำรุงกำลัง บำรุงไฟธาตุ แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้สะอึก
ใบบอระเพ็ดรสขมเมา ฆ่าแม่พยาธิ์
ดอกบอระเพ็ดรสขมเมา ฆ่าแม่พยาธิ์ในท้อง ฟัน หู
ลูกบอระเพ็ดรสขม แก้เสมหะเป็นพิษ
รากบอระเพ็ดรสขม แก้ไข้พิษอย่างแรง
มะกาเครือหรือสะไอเครือรสขมเฝื่อนฝาดเย็น แก้บิด แก้พยาธิ์ ขับเสมหะ แก้ปวดเบ่ง แก้เสมหะเป็นพิษ ขับฟอกโลหิตระดูขาว
ใบและรากมะแว้งเครือรสขม บำรุงธาตุ แก้ไอ น้ำลายเหนียว
ใบชิงช้าชาลีรสขมเมา แก้ปวดถอนพิษ บำรุงน้ำดี แก้พยาธิ์ แก้มะเร็ง
ดอกชิงช้าชาลีรสขมเมา ขับพยาธิ์ในท้อง แก้โรคในหูและฟัน
เถาชิงช้าชาลีรสขมเมา แก้พิษฝีดาษ แก้ไข้เหนืออันเกิดเพื่อโลหิต แก้ฝีดาษอันเกิดเพื่อฝีดาษ แก้ไข้ บำรุงกำลัง บำรุงไฟธาตุ เจริญอาหาร ทำให้เลือดในกายเย็น แก้สะอึก แก้ร้อนในระหายน้ำ ขับน้ำย่อยอาหาร
ตาของอ้อยแดง รสขมเล็กน้อย แก้ตัวร้อน ดับพิษตานทราง บำรุงธาตุน้ำทำให้เกิดกำลัง ขับปัสสาวะ
๕. สรรพคุณยารสเผ็ดร้อน
เทียนดำรสเผ็ดขม (เม็ด) ขับเสมหะในร่างกายให้ลงสู่คูถทวาร ขับลมในลำไส้ แก้คลื่นเหียนอาเจียน บำรุงโลหิตให้บริบูรณ์ แก้น้ำลายเหนียว
เม็ดเทียนแดง รสเผ็ดร้อนขม แก้เสมหะและลม แก้ดีพิการ แก้ลมเสียดแทง แก้คลื่นเหียนอาเจียน
เม็ดเทียนขาว รสเผ็ดร้อนขม แก้ลม แก้ดีพิการ ขับเสมหะ แก้นิ่ว ขับระดูขาว
เทียนเยาวภาณีกลิ่นหอมรสร้อน กระจายเสมหะ กระจายลมที่ลั่นโครกครากอยู่ในท้อง แก้คลื่นเหียนอาเจียน จุกเสียด ขับลมที่ปั่นป่วนอยู่รอบขอบสะดือ
เทียนสัตตบุษย์ กลิ่นหอมรสร้อนเผ็ดเล็กน้อย แก้ลมครรภ์รักษา แก้ระส่ำระสาย แก้ไข้ให้หอบ สะอึก
เทียนตากบ รสเผ็ดร้อนขมหอม ขับลมในลำไส้ ให้ผายให้เรอ แก้กระเพาะอาหารพิการ แก้ธาตุกำเริบ หย่อนพิการ
เทียนเกล็ดหอย รสเผ็ดร้อนขมหอม แก้ลมวิงเวียน ทำให้หน้ามืดตามัว แก้โลหิตจาง ปลายมือปลายเท้าเย็น
เทียนแกลบ รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย แก้ลมขึ้นเบื้องสูง ลมทำให้หูอื้อ ตาพร่าพราย เขม่นตามหน้า ขนหัวลุก
รากเจตพังคี รสเผ็ดขื่นเฝื่อนเล็กน้อยกลิ่นหอม แก้ท้องขึ้นปวดแน่นในท้อง ขับผายลมให้เรอ แก้ท้องร่วง
ใบเจตมูลเพลิงขาว รสร้อน แก้ลมในกองเสมหะ
ต้นเจตมูลเพลิงขาว รสร้อน ขับโลหิตเน่าให้ตก
รากเจตมูลเพลิงขาว รสร้อน กระจายลมในอก แก้ริดสีดวงทวารหนัก แก้บวม แก้คุดทะราด
รากเจตมูลเพลิงแดง รสร้อน บำรุงธาตุไฟ กระตุ้นเตือนลำไส้และกระเพาะอาหารให้ช่วยอาหาร ทำให้ร่างกายอบอุ่น แก้ฝี
ต้นช้าพลูรสเผ็ดเล็กน้อย แก้อุระ เสมหะ
ใบช้าพลูรสเผ็ดเล็กน้อย ทำเสมหะให้แห้งเข้า
ลูกช้าพลูรสเผ็ดเล็กน้อย แก้สอเสมหะ
รากช้าพลูรสเผ็ดเล็กน้อย แก้คูถเสมหะ
รากเปล้าใหญ่รสร้อนเมาเอียน แก้โลหิตในท้องให้ตก แก้โรคผิวหนัง มะเร็งคุดทะราด
ดอกปรงป่ารสเผ็ด บำรุงร่างกายให้สมบูรณ์ แก้ดีและเสมหะพิการ บำรุงธาตุ แก้ลม
หัวปรงป่ารสเผ็ด แก้ฟกบวม แก้แผลเรื้อรังและแผลกลาย
ต้นพิลังกาสารสร้อน แก้โรคเรื้อน กุฏฐัง
ใบพิลังกาสารสร้อน แก้โรคตับพิการ
ดอกพิลังกาสารสร้อนเมา แก้ลม ฆ่าเชื้อพยาธิ์
ลูกพิลังกาสารสร้อนฝาดเล็กน้อย แก้ไข้ท้องเสีย แก้ลมเป็นพิษ (บางตำราว่ารสสุขุม)
ต้นมะไฟเดือน ๕ รสร้อน บำรุงธาตุ
ใบมะไฟเดือน ๕ รสร้อนเบื่อ ฆ่าเชื้อโรคเรื้อนและกุฏฐัง ขับไส้เดือน ขับโลหิตสตรี แก้เลือดทำพิษในเรือนไฟ
รากมะไฟเดือน ๕ รสร้อน แก้ฟกช้ำเนื่องจากพลัดตกหกล้ม ตับปอดพิการ
มะไฟทั้ง ๕ รสร้อน เจริญไฟธาตุ แก้พิษฝี แก้ไข้ตรีโทษ
เปลือกต้นมะรุมรสร้อน ขับลมในลำไส้ ทำให้ผายและเรอ คุมธาตุอ่อนๆ (ตัดลมดีมาก)
รากมะรุมรสเผ็ดหวานขม แก้บวม แก้ลมเข้าข้อ บำรุงไฟธาตุ
มหาหิงคุ์ รสเผ็ดร้อนเหม็นเบื่อ แก้พรรดึก แก้จุกเสียด แก้ปวดท้อง ท้องขึ้น ท้องเฟ้อ แก้อชินโรค ๔ ประการ ทำให้อาหารงวด เจริญธาตุให้ผ่องแผ้ว ขับลมผาย ชำระเสมหะและลม แก้โรคประสาท
แก่นมะหาดรสร้อนเฝื่อน ขับเลือด แก้ลม
ว่านน้ำ รสเผ็ดขื่นเล็กน้อย แก้โรคอันเกิดแต่ทรวง แก้ลมอุทธังคมาวาตา (ลมนอกลำไส้) แก้ท้องขึ้น บำรุงธาตุน้ำ แก้หักแพลง
ใบและผลสมอทะเลรสร้อน ถ่ายเสมหะถ่ายลม ถ่ายโลหิตเป็นพิษ (ใบต้องนึ่งก่อน)
เปลือกต้นสมอทะเลรสร้อน ขับลม
รากสลอด รสร้อน ถ่ายเสมหะ ถ่ายลม ถ่ายโลหิต
เอื้องเพชรม้า รสร้อน ขับเลือด ขับเสมหะ แก้กระษัย ขับลมในลำไส้ แก้เถาดานในท้อง
เปราะทั้ง ๒ รสเผ็ดขม แก้เสมหะ เจริญไฟธาตุ แก้ลงท้อง
การบูรกลิ่นหอมรสร้อนปร่าชาเมา บำรุงธาตุ ทำให้อาหารงวด แก้โรคตา ขับเสมหะ ขับลมให้ผาย กระจายลม ขับน้ำเหลือง แก้ปวดท้อง แก้แน่น แก้เลือดลม บำรุงความกำหนัด ชูกำลัง แก้ปวดตามเส้นประสาท แก้กระตุก ถอนพิษ แก้คัน
กานพลู รสเผ็ดปร่า แก้ปวดท้อง แก้ลม แก้เหน็บชา แก้พิษเลือด แก้น้ำเหลืองเสีย ขับน้ำคาวปลา ทำให้อุจจาระให้เป็นปกติ กระจายเสมหะ แก้เสมหะเหนียว แก้รัตตะปิตตะโรค แก้หืดหอบไอ ทำให้อาหารงวด แก้ปวดฟัน แก้รำมะนาด
ใบพลูจีน รสเผ็ดปร่า แก้นมคัด นมซ่าน แก้ฟกบวม
พาดไฉนอีลุ้มรสร้อนเล็กน้อย ถ่ายเสมหะและโลหิต แก้โรคผิวหนังทุกชนิด แก้โรคเรื้อน คุดทะราด หืดไอ เสมหะพิการ และแก้ลม
เถาเพชรหึงรสร้อนขื่นเล็กน้อย แก้ท้องขึ้นท้องอืด แก้แน่น ขับลมผาย แก้ไข้จับสั่นเรื้อรังจนตับโต ม้ามย้อย ซึ่งทำให้ไส้พองท้องใหญ่
ไม้สักแก่นรสเผ็ดเล็กน้อย บำรุงโลหิต บำรุงกระดูก แก้อ่อนเพลีย
เนื้อไม้สักรสเผ็ดเล็กน้อย ขับลม ขับปัสสาวะ แก้บวม แก้ไข้ คุมธาตุ
แก่นสักขี รสเผ็ดฝาด บำรุงธาตุ แก้รัตตะปิตตะโรค แก้คุดทะราด ขับเสมหะ แก้ไข้พิษ บำรุงโลหิต กล่อมเสมหะ และโลหิต แก้อุจจาระพิการ แก้อาเจียน
๖. สรรพคุณยารสมัน
งาดำ รสมันฝาดหวานขม บำรุงกำลัง ให้ความอบอุ่นแก่ร่างกาย แต่ทำให้ดีกำเริบ
เนื้อเม็ดมะขามรสมันเบื่อ ขับไส้เดือน
เมล็ดมะม่วงหิมพานต์รสมันเมา แก้กลากเกลื้อน โรคผิวหนังทุกชนิด บำรุงไขข้อ แก้เส้นเอ็นพิการ (ทำให้เนื้อชาในโรคเรื้อน)
เมล็ดมะหวด รสมัน แก้ไอกรน แก้ไข้แกมทราง บำรุงเส้นเอ็น
แก่นสน รสมันขมหอมเผ็ดเล็กน้อย แก้ดวงจิตฟุ้งซ่าน แก้คลื่นเหียนอาเจียน บำรุงมันในกระดูก แก้อ่อนเพลีย แก้ไข้เพื่อเสมหะ กระจายลม
แก่นกันเกรารสมันเฝื่อนฝาด บำรุงไขมันในร่างกาย บำรุงธาตุ เป็นยาอายุวัฒนะ แก้ไข้จับสั่น มองคร่อ หืดไอ แก้ริดสีดวง แก้ท้องมาน แก้ลงท้อง แก้แน่นอก แก้มูกเลือด บำรุงม้าม แก้เลือดพิการ ขับลม
โกฐหัวบัวกลิ่นหอมรสมัน แก้ลมในกองริดสีดวง กระจายลมทั้งปวง (ลมที่คั่งค้างอยู่ในลำไส้เป็นตอนๆ)
โกฐกระดูกกลิ่นหอมรสมัน แก้ลมในกองเสมหะ (คือลมขึ้นในตอนเช้า) บำรุงกระดูก
เนื้อในฝักกระจับรสมันหวาน ชูกำลัง บำรุงครรภ์รักษา แก้อ่อนเพลีย
รากมะกรูดรสมัน แก้พิษฝีภายใน บำรุงกระดูก ดับพิษภายใน
หญ้าปีบตอรสมันหวาน บำรุงกำลัง บำรุงปอด
เปลือกพรมรสมันเฝื่อน บำรุงไขมัน แก้โรคตับ
เมล็ดถั่วแปบรสมันหวาน แก้ไข้ แก้โรคตา แก้เสมหะ
เมล็ดถั่วเขียวรสมัน แก้ขัดข้อบำรุงเนื้อและกระดูก
เห็ดตับเต่ารสมัน บำรุงกำลังและบำรุงตับปอด
รากชุมเห็ดเทศรสมันขม ระบายอ่อนๆ แก้พยาธิ์ผิวหนังและขับไส้เดือน
รากบัวหลวงรสมันฝาด ชูกำลัง แก้ร้อนในระหายน้ำ
เมล็ดมะม่วงหิมพานต์รสมัน แก้โรคผิวหนัง บำรุงกระดูก
ต้นเลือดแรดรสมัน แก้ไอ แก้อาเจียนเป็นโลหิตเนื่องจากช้ำใน
เมล็ดกระบกรสมัน บำรุงไขข้อในกระดูก แก้เส้นเอ็นและไต
๗. สรรพคุณยารสหอมเย็น
ดอกกุหลาบมอนกลิ่นหอมรสเย็น แก้ตรีโทษ บำรุงหัวใจ ขับน้ำดีทำให้ชุ่มชื่น
น้ำดอกไม้เทศกลิ่นหอมรสเย็น บำรุงหัวใจทำให้เบิกบาน แก้อ่อนเพลีย
หญ้าฝรั่งกลิ่นหอมจัดรสสุขุม บำรุงโลหิต บำรุงกำลัง
ดอกสาระภีกลิ่นหอมรสเย็น ล้อมตับดับพิษ ทำดวงจิตให้ชุ่มชื่น
รากมะเดื่อหอมกลิ่นหอมรสเย็น แก้พิษงู พิษฝี บำรุงตับปอดและหัวให้เป็นปกติ
ดอกขจรกลิ่นหอมรสเย็น บำรุงตับปอด แก้เสมหะและโลหิต
ชมพู่น้ำดอกไม้รสหวาน ทำให้ชื่นใจ บำรุงกำลัง แก้อ่อนเพลีย แก้ลมปลายไข้
พิมเสนเกล็ดกลิ่นหอมรสเย็น กระจายลม แก้บาดแผล บำรุงหัวใจ
ดอกมะลิวัลย์กลิ่นหอมรสเย็น ถอนพิษผิดสำแดง แก้อ่อนเพลีย
พิมเสนในปล้องไม้ไผ่รสเย็น แก้หอบหืด แก้โรคตา
ดอกพิกุลลิ่นหอมรสเย็น แก้ไข้ แก้ลม แก้เสมหะและโลหิต
เกษรบัวหลวงกลิ่นหอมรสฝาด สมาน บำรุงหัวใจ บำรุงตับ ปอด หัวใจ
ชะมดเชียงกลิ่นหอมรสเย็นและคาวเล็กน้อย ชูกำลัง บำรุงดวงจิตมิให้ขุ่นมัว แก้อภิญณาณโรค แก้โลหิตซึ่งกระทำมิให้ร้อน แก้โลหิต ซึ่งตั้งอยู่ในรอบคอบอุทร แก้โลหิตตีขึ้นเบื้องบน ระงับธาตุมิให้กำเริบ ตั้งผิวกายให้สมบูรณ์ ทำลายลม แก้ปวดแสบและหืดไอ บำรุงน้ำดี
ต้นเตยหอมกลิ่นหอมรสเย็นหวาน บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น แก้อ่อนเพลีย
ดอกเบญจมาศบ้าน กลิ่นหอมรสเย็น แก้ร้อนในระหายน้ำ ชูกำลัง แก้อ่อนเพลีย
เม็ดมะกอกรสเย็น แก้กาฬ แก้ร้อนใน แก้หอบ แก้สะอึก
๘. สรรพคุณยารสเค็ม
แสมทะเลรสเค็มเฝื่อนขม แก้ลมในกระดูก แก้กระษัย ขับโลหิต
ใบเหงือกปลาหมอรสเค็ม แก้โรคผิวหนัง ผื่นคันทุกชนิด
เปลือกต้นลำภูรสเค็ม แก้โรคผิวหนัง แก้แผลเปื่อยพัง
เปลือกต้นมะเกลือรสเค็ม แก้กระษัย แก้พยาธิ์ แก้พิษตานทราง
เปลือกโกงกางรสเค็มฝาด สมาน แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน ชะล้างบาดแผลเรื้อรัง
เปลือกแครสเค็มฝาด แก้ท้องร่วง แก้บิดมูกเลือด คุมธาตุ ชะล้างบาดแผล
น้ำด่างต่างๆ รสเค็มกร่อย ล้างปัสสาวะ แก้โรคไต แก้นิ่ว
ใบกระชายรสเค็มขื่น แก้โรคในปาก ในลำคอ แก้โลหิต
ใบหอมรสเค็มเลือก แก้ไข้หวัดคัดจมูก แก้โรคตา แก้ฟกบวม
รากไผ่รสเค็ม แก้ไข้กาฬ บำรุงเสมหะและโลหิต ขับปัสสาวะ
ผักชะคามรสเค็ม ขับปัสสาวะ แก้หนองใน
เปลือกต้นตะบูนรสเค็มฝาด แก้บิด แก้ท้องร่วง สมาน ชะล้างบาดแผล
เปลือกต้นโปรงรสเค็ม คุมธาตุ สมานแผล
สังหนามเผารสเค็ม ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว
เกลือสินเธาว์รสเค็ม แก้พรรดึก แก้จุกเสียด แก้ไข้กำเดา
โคกกระสุนรสเค็มขมขื่นเล็กน้อย ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ
๙. สรรพคุณยารสเปรี้ยว
ใบกระเจี๊ยบรสเปรี้ยว กัดเสมหะ แก้ไอ ขับเมือกในลำไส้ให้ลงสู่คูถทวาร
ใบและผลชะมวงรสเปรี้ยว ระบายท้อง แก้ไข้ กัดฟอกเสมหะ แก้ธาตุพิการ
รากพิลังกาสารสเปรี้ยว แก้กามโรค แก้พิษงู
รากพุงดอรสเปรี้ยว แก้พิษตานทราง ดับพิษตานทราง กระทุ้งพิษ แก้ร้อนใน แก้ไข้ แก้องค์กำเนินฟกบวม
เนื้อผลมะกอกรสเปรี้ยวอมหวานชุ่มคอ แก้ธาตุพิการ แก้บิด แก้รัตตะปิตตะโรค แก้ระหายน้ำ
ใบมะขามรสเปรี้ยวฝาด ขับลมในลำไส้ แก้บิด แก้ไอ แก้หวัดคัดจมูก
เนื้อในฝักมะขามรสเปรี้ยวจัด ขับเลือดและฟอกโลหิต สตรีที่เพิ่งคลอดบุตรใหม่ๆ แก้สันนิบาตหน้าเพลิง เป็นยาระบาย
ลูกมะขามป้อมอ่อนรสเปรี้ยวหวานระคนกัน บำรุงเนื้อหนังให้สมบูรณ์ บำรุงเสียงให้เพราะ แก้พรรดึก และพยาธิ์ในกองเสมหะ
น้ำลูกมะงั่วรสเปรี้ยว ฟอกโลหิตระดู กัดเสมหะ แก้ไอ แก้รัตตะปิตตะโรค
ใบมะดันรสเปรี้ยว แก้ระดูเสีย ขับฟอกโลหิต กัดสอเสมหะ ระบายอ่อนๆ
น้ำมะนาวรสเปรี้ยว แก้รัตตะปิตตะโรค กัดเสมหะและฟอกเลือด
รากมาอึกรสเปรี้ยวขมเย็นเล็กน้อย แก้ดีฝ่อ ดีกระตุก แก้สันนิบาต แก้น้ำลายไหล กัดฟอกเสมหะ กระทุ้งพิษ ดับพิษร้อนภายใน
ลูกสมอพิเภกผลอ่อนรสเปรี้ยว แก้ไข้ แก้ลม แก้เสมหะ
เปลือกต้นส้มเสี้ยวรสเปรี้ยวฝาด แก้ไอ ฟอกโลหิต ขับระดู
ใบส้มเสี้ยวรสเปรี้ยว ขับโลหิตระดู และฟอกเลือดด้วย
รากมะกล่ำตาช้างหรือมะกล่ำต้นรสเปรี้ยวเล็กน้อย แก้เสมหะ แก้ร้อนใน แก้อาเจียน แก้หืดไอ แก้พิษฝี
รากมะกล่ำตาหนูรสเปรี้ยวขื่นเล็กน้อย ล้างเสมหะในลำคอ แก้เสียงแห้ง แก้สะอึก แก้ลมป่วนในท้อง
รากส้มกุ้ง ๒ รสเปรี้ยวเล็กน้อย ถ่ายเส้น แก้ช้ำใน กัดเสมหะและโลหิต
เถาใบส้มสันดานรสเปรี้ยว ขับเสมหะ แก้ไอ แก้บิดให้ปวดเบ่ง
ใบส้มเช้ารสเปรี้ยว สายรสเปรี้ยวจางไป กลางวันจะหมดรสเปรี้ยว
ใบส้มเช้า ดับพิษฝี
ยางส้มเช้า ขับพยาธิ์ แก้จุกเสียด แก้ท้องมาน พุงโร แก้บวม แก้ม้ามย้อย ขับน้ำย่อยอาหาร ระบายอ่อนๆ
เท่าที่กล่าวมาแล้ว เป็นตัวอย่างตัวยาและสรรพคุณ ซึ่งแบ่งไว้มี ๙ รส แต่ในตำราเวชศึกษาของพระยาพิษณุประสาตร์เวช ซึ่งระบุเป็นตำราหลวงนั้นท่านกล่าวไว้ว่า ควรเติมตัวยาจำพวกยารสจืดอีก ๑ รส จึงได้นำตัวอย่างมาไว้ดังต่อไปนี้ คือ
๑๐. สรรพคุณยารสจืด
หญ้าไซรสจืดและขมน้อย ชำระล้างทางเดินของปัสสาวะ
รากต้นต่อไส้รสจืดเอียน ขับปัสสาวะ ต่อเส้นเอ็นที่ชำรุด
รากตะไคร้น้ำรสจืด แก้กระษัยไตพิการ แก้ช้ำรั่ว เบาหยด เบาย้อย
ตะไคร้หางนากรสจืด ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้กระษัยไตพิการ
เปลือกเนื้อไม้ต้นเสี้ยนรสจืดเมาเบื่อเล็กน้อย แก้อุจจาระพิการเป็นฟอง เป็นเม็ดสีเขียว สีขาว เป็นเสมหะ แก้พิษตานทราง
ตองแตกรสจืด เปลือกต้นตองแตกรสจืด แก้แม่พยาธิ์ แก้เสมหะและฟกบวม ทำลายพรรดึก
ทนดีรสจืด แก้โรคอันเกิดแต่ลมและเสมหะ แก้ในกองปะระเมหะ ๒๐ ประการให้ถอย
เปลือกต้นทนดีรสจืด ดับเตโชธาตุ ทำลายพรรดึก
ในตำราไม้เทศเมืองไทยว่า ตองแตกและทนดี มีสรรพคุณอย่างเดียวกันคือ
ใบรสจืด แก้หืด
เมล็ดรสจืด ถ่ายพยาธิ์ แก้ฟกบวม แก้น้ำดีซ่าน
รากรสจืด ถ่ายลมเป็นพิษ ถ่ายพิษพรรดึก ถ่ายเสมหะเป็นพิษ
รากมะปริงและรากมะปรางรสจืดเย็น ถอนพิษสำแดง แก้ไข้กลับหรือไข้ซ้ำ
ใบรักขาวรสจืดเมา แก้ริดสีดวงทวาร และคุดทะราด
ดอกรักขาวรสจืดเมา ฆ่าเชื้อโรคผิวหนัง กลากเกลื้อน
ผลรักขาว แก้รังแค แก้ไข้ทับระดู ระดูทับไข้
ต้นรักขาว บำรุงทวารทั้ง ๙ ให้บริบูรณ์
ยางรักขาวรสจืดเมา แก้ริดสีดวงในลำไส้ ขับไส้เดือน
รากรักขาวรสจืดฝาดเล็กน้อย แก้มูกเลือดและไข้เหนือ
ละหุ่งทั้ง ๒ รสจืดขื่นเล็กน้อย แก้ช้ำรั่ว ขับน้ำนม ขับเลือดลม
แก่นปรูรสจืด บำรุงน้ำเหลือง บำรุงกำลัง
รสยาแก้ตามธาตุ
๑. ปัถวีธาตุพิการ ให้แก้ด้วยยารสฝาดหวานมันเค็ม
๒. อาโปธาตุพิการ ให้แก้ด้วยยารสเปรี้ยว เมาขม
๓. วาโยธาตุพิการ ให้แก้ด้วยยารสสุขุมเผ็ดร้อน
๔. เตโชธาตุพิการ ให้แก้ด้วยยารสเย็นจืด
ลักษณะตัวยาประจำธาตุ
๑. ดอกดีปลี ประจำ ปัถวีธาตุ
๒. เถาสะค้าน ประจำ วาโยธาตุ
๓. รากช้าพลู ประจำ อาโปธาตุ
๔. รากเจตมูลเพลิง ประจำ เตโชธาตุ
๕. เง่าขิงแห้ง ประจำ อากาศธาตุ