โรงเรียน สิริภัจจ์ การแพทย์แผนไทย ดำเนินการสอนโดย อ.ประสิทธิ์ คงทรัพย์

หลักสูตร เภสัชกรรมไทย

เภสัชกรรม

กล่าวถึงการปรุงยาตามแผนโบราณในวิธีต่างๆ ท่านนักศึกษาได้เรียนแล้วถึงลักษณะ และสรรพคุณของวัตถุธาตุ ตัวยาแต่ละชนิดว่า ตัวยาทุกอย่างย่อมมีสรรพคุณปรากฏอยู่ในตัวแล้วก็จริงแต่ถ้าจะนำมาใช้เฉพาะสิ่งเดียวก็จะไม่มีสรรพคุณแรงพอที่จะใช้เป็นยารักษาโรคได้ (เพราะยังมีกากเจือปนอยู่) ทั้งยังไม่เรียกว่าเป็น “ยา” คงเป็นแต่เพียงวัตถุธาตุสิ่งหนึ่งซึ่งเป็นเครื่องประกอบของยาเรียกว่าเครื่องยา ท่านผู้เชี่ยวชาญจึงให้รวบรวมตัวยาหลายสิ่ง นับแต่ ๒ สิ่งขึ้นไปทำการผสมกันเข้าจึงได้เรียกว่า ปรุง ผลที่ผลิตออกจากการปรุงรวมกันนี้จึงเรียกว่า ยา สำหรับใช้บำบัดโรคต่างๆ หากว่าท่านจะเอาขิงสด (ตัวยา) มาต้มหรือชงน้ำกินก็ยังไม่เรียกว่ายา เพราะน้ำที่เอาไปผสมนั้นไม่ใช่ตัว น้ำคือวัตถุเหลวชนิดหนึ่งเป็นเครื่องช่วยให้สลายตัวของวัตถุที่เป็นยา จะเรียกให้ใกล้เคียงก็เป็นแต่เพียงน้ำกระสายหรือมิฉะนั้นบางชนิดก็กลายเป็นอาหารไป

ยาไทยนั้นปรุงจากตัวยาของพื้นภูมิประเทศอันเกิดอยู่ตามธรรมชาติเมื่อยังมิได้ทำการกลั่นเอาเฉพาะตัวยาจริงๆ ย่อมมีกากและสิ่งที่มิใช่ตัวยาปะปนอยู่มาก ท่านจึงกำหนดให้ใช้ตัวยาหลายสิ่งรวมกัน ถ้าท่านได้เรียนรู้วิชาแพทย์แผนโบราณโดยถ่องแท้แล้วจึงจะรู้ว่าเหตุใดยาไทยขนานหนึ่งจึงมีตัวยามากมาย แม้ตำราไทยจะมีตัวยามากมายก็จริง แต่ท่านแบ่งไว้เป็นหมวดหมู่ มีทั้งตัวยาตรง ตัวยาช่วย และตัวยาชูรสกลิ่น ซึ่งเป็นหลักการปรุงยาสากลที่ใช้กันอยู่ในจำนวนตัวยาหลายสิ่งหลายหมู่เหล่านี้ ต่างรวมและแบ่งหน้าที่กันไปทำการบำบัด หรือรวมพลังให้เกิดสรรพคุณอันสูง เพื่อสามารถต่อสู้กับต้นสมุฏฐานถึงระยะปลายของโรค ซึ่งอาจมีโรคแทรก โรคตามผสมอยู่ด้วย ในเรื่องนี้เห็นว่าเกี่ยวกับการตั้งตำรายาไว้รักษาโรคไม่ใช่หน้าที่ของเภสัชกร จะของดเอาไว้กล่าวในตำราหลักวิชาต่อไป

เภสัชกรผู้ทำการปรุงยา จำเป็นต้องยึดตำหรับยาที่จะปรุงหรือใบสั่งปรุงยาของแพทย์เป็นหลักสำคัญ จะปรุงเอาเองตามใจนึกโดยปราศจากตำหรับยาไม่ได้เป็นอันขาด ต้องอาศัยตำหรับยาที่จะทำการปรุงทุกครั้ง ตำหรับยานั้นๆ จะบอกชื่อของตัวยาส่วนที่ใช้ขนาดของยาและวิธีปรุงไว้ทุกขนาน เมื่อท่านใช้ตำหรับยาเป็นหลักแล้วก็ควรจำแนกสิ่งที่ควรปฏิบัติในการปรุงยาไว้ดังนี้

๑. พิจารณาตัวยา

๒. ดูขนาดและปริมาณของตัวยา

๓. ดูวิธีปรุงยาในตำหรับ

(๑) การพิจารณาตัวยา ว่าตำหรับนั้นให้ใช้ส่วนไหนของตัวยา เช่น พืชวัตถุ ให้ใช้เปลือก ราก หรือดอก สัตว์วัตถุ ให้ใช้กระดูก หนังหรือดี ธาตุวัตถุให้ใช้ดิบ สตุหรือต้องแปรสภาพเสียก่อน ตัวยานั้นๆ ให้ใช้สดหรือแห้ง อ่อน หรือแก่ เพราะสรรพคุณไม่เหมือนกัน เช่นขิงสด ขิงแห้ง ลูกสมออ่อน ลูกสมอแก่ เป็นต้น ตัวยาบางอย่างต้องแปรสภาพก่อนจึงใช้ผสมยา เช่น หอยมุกข์ กระดูก เขี้ยว เขา หากยังไม่แปรสภาพสรรพคุณก็เป็นอีกอย่างหนึ่ง ตัวยาบางอย่างมีฤทธิ์แรงก็ต้องฆ่าเสียก่อน เช่นเมล็ดสลอด ยางสลัดได ชะมดเช็ด ซึ่งวิธีการแปรสภาพ หรือฆ่าตัวยาที่มีฤทธิ์แรงนั้น มีวิธีทำต่างๆ กันจำเป็นต้องศึกษากับผู้ให้ความรู้ หรือผู้เชี่ยวชาญ นอกจากนี้พิจารณาตัวยา ว่าอ่อนแก่ เก่าใหม่ ย่อมมีสรรพคุณแปรไปจะตรงกับตำหรับหรือไม่ หรือเสื่อมคุณภาพไปแล้วก็จงพิจารณาดูก่อนจะทำการปรุงยาแต่ละขนานให้ได้ผล

(๒) ขนาดของตัวยา ในตำหรับยานั้น ให้เอาปริมาณ มีขนาดสิ่งละเท่าใด ท่านจึงได้วางหลักเป็นมาตราน้ำหนัก มี ชั่ง ตำลึง บาท สลึง เฟื้อง ไพ แต่มาบัดนี้ใช้มาตราสากลคือ มาตราเมตริกแทน ดังจะได้เทียบมาตราโบราณกับมาตราสากลไว้ให้ศึกษาต่อไปนี้

วิธีชั่งยาแบบโบราณ

๑ ชั่ง

หนัก = ๒๐ ตำลึง

๑ ตำลึง

หนัก = ๔ บาท

๑ บาท

หนัก = ๔ สลึง

๑ สลึง

หนัก = ๒ เฟื้อง

๑ เฟื้อง

หนัก = ๔ ไพ

(๑ ชั่ง

หนัก = ๘๐ บาท)

เครื่องหมายตีนกาเทียบน้ำหนักที่ใช้ในตำรายาไทย

ชั่ง

๑ ตำลึง

๑ บาท

๑ เฟื้อง

๑ สลึง

ไพ



ถ้าน้ำหนักตำแหน่งไหนไม่ใช้ก็เว้นไว้ คงเขียนแต่ตีนกา และตัวเลขที่ใช้ อนึ่งการชั่งยาซื้อขายกันท้องตลาด เมื่อก่อนนี้เขาใช้น้ำหนักตามตาชั่งจีนกันโดยมาก ควรระวังให้ดีตาชั่งจีนเขาเทียบตามน้ำหนักดังนี้ ๑ ชั่งจีนหนัก = ๑๖ ตำลึงจีน (หนักเท่ากับของไทย ๔๐ บาท) ๑ ตำลึงจีนหนัก = ๑๐ สลึง

สมมุติว่า ชั่งของเราใช้ยาหนัก ๑ ชั่ง ๒ ตำลึง คิดตามน้ำหนักชั่งไทย เราจะได้ยามีน้ำหนัก ๘๘ บาท แต่เมื่อเราไปซื้อตามร้านขายยาจีนเขาจะชั่งตามแบบตาชั่งจีนเราต้องคอยบอกเขาๆ จึงจะทำตามให้เมื่อเราไม่บอกเขา เขาจะชั่งให้ตามตาชั่งของเขาได้น้ำหนักเพียง ๔๔ บาทเท่านั้น ผิดไปกว่าครึ่ง และทำให้ยาผิดส่วนไปจากตำรา ฉะนั้นเพื่อทรงไว้ในความศักดิ์สิทธิ์ของตำรายาดั้งเดิมให้ถูกต้องตามขนาดและได้สรรพคุณโดยสมบูรณ์แล้วน้ำหนักยาเป็นที่ชั่งหรือตำลึงไม่ควรใช้ดีกว่า ควรแตกออกให้มีน้ำหนักเป็นบาททั้งหมด เช่นยา ๑ ชั่ง ๒ ตำลึง ที่กล่าวแล้ว ให้เขียนว่าน้ำหนัก ๘๘ บาท เมื่อเขียนเป็นบาทแล้ว ทางร้านขายยาจะเทียบน้ำหนัก ๑ บาท = ๑๕ กรัมเสมอ เพราะบัดนี้ พระราชบัญญัติใหม่บังคับให้มาตราเมตริกอันเป็นมาตราสากล โดยเทียบน้ำหนักเครื่องยาแห้งไว้ หนัก ๑ บาท = ๑๕ กรัม (ก) ถ้าตัวยาเป็นของเหลวต้องเป็น ซี.ซี. ซ.ม.

มาตราเมตริก สำหรับของแห้ง


๑ มิลลิกรัม (ม.ก.) = ๐.๐๐๑ กรัม
๑ เซนติกรัม (ซ.ก.) = ๐.๐๑ กรัม ๑๐ ม.ก.
๑ เดซิกรัม (ด.ก.) = ๐.๑ กรัม ๑๐๐ ม.ก.
๑ กรัม (ก) = ๑.๐ กรัม ๑๐๐๐ ม.ก. ๑๐ กรัม = ๑๐.๐ กรัม = ๑ เดคากรัม (ด.ค.ก)
๑๐๐ กรัม = ๑๐๐.๐ กรัม = ๑ เฮกโตกรัม (ฮ.ก.)
๑๐๐๐ กรัม = ๑๐๐๐.๐ กรัม = ๑ กิโลกรัม (ก.ก.)

มาตราเมตริก สำหรับตวงของเหลว


๑ มิลลิเตอร์ (ม.ล.) = ๑.๐ ซีซี (ซ.ม.)
๑ เซนติลเลอร์ (ซ.ล.) = ๑๐.๐ ซีซี
๑ เดซิลิเลอร์ (ด.ล.) = ๑๐๐.๐ ซีซี
๑ ลิเตอร์ (ล) = ๑๐๐๐.๐ ซีซี

สูตรมาตราโบราณ เทียบมาตราเมตริก


๑ หาบ (ห) หนัก = ๕๐ ชั่ง = ๖๐,๐๐๐ กรัม
๑ ชั่ง (ช) หนัก = ๒๐ ตำลึง = ๑,๒๐๐ กรัม
๑ ตำลึง (ต) หนัก = ๔ บาท = ๖๐ กรัม
๑ บาท (บ) หนัก = ๔ สลึง = ๑๕ กรัม
๑ สลึง (ส) หนัก = ๖ เฟื้อง = ๑๑ กรัม ๒๕๐ มิลลิกรัม
๒ สลึง หนัก = ๔ เฟื้อง = ๗ กรัม ๕๐๐ มิลลิกรัม
๑ สลึง หนัก ๒ เฟื้อง = ๓ กรัม ๗๕๐ มิลลิกรัม
๑ เฟื้อง (ฟ) หนัก ๕ ไพ = ๑ กรัม ๓๗๕ มิลลิกรัม
๑ ไพ (พ) หนัก ๒ อัฐ = ๔๖๘ ๓/๔ มิลลิกรัม

สูตรมาตรา สำหรับตวงของเหลว


๑ ทะนาน จุ = ๑ ลิตร ๑๐๐๐ ซีซี (ซ.ม.)
๑/๒ ทะนาน จุ = ๑/๒ ลิตร ๕๐๐ ซีซี
๑๕ หยด จุ = ประมาณ ๑ ซีซี
๑ ช้อนกาแฟ จุ = ประมาณ ๔ ซีซี
๑ ช้อนหวาน จุ = ประมาณ ๘ ซีซี
๑ ช้อนคาว จุ = ประมาณ ๑๕ ซีซี
๑ ถ้วยชา จุ = ประมาณ ๓๐ ซีซี

มาตราโบราณ


คำว่าองคุลี ท่านหมายเอา ๑ ข้อของนิ้วกลาง ตามมาตราดังนี้คือ
๒ เมล็ดงา เป็น ๑ เมล็ดข้าวเปลือก
๔ เมล็ดข้าวเปลือก เป็น ๑ องคุลี (วัดตามยาว)
๑๕ องคุลี เป็น ๑ ชั้นฉาย

คำว่ากล่ำท่านเทียบมาจาก เมล็ดมะกล่ำตาช้าง ตามมาตราดังนี้

๒ เมล็ดงา

เป็น ๑ เมล็ดข้าวเปลือก

๔ เมล็ดข้าวเปลือก

เป็น ๑ กล่อม

๒ กล่อม

เป็น ๑ กล่ำ = ครึ่งไพ

๒ กล่ำ

เป็น ๑ ไพ

๔ ไพ

เป็น ๑ เฟื้อง

๔ สลึง

เป็น ๑ บาท

๔ บาท

เป็น ๑ ตำลึง

๒๐ ตำลึง

เป็น ๑ ชั่ง

๒๐ ชั่ง

เป็น ๑ ดุล

๒๐ ดุล

เป็น ๑ ภารา

กล่อมเทียบมาจาก เมล็ดมะกล่ำตาหนู คำว่าหยิบมือ กำมือ กอบมือ เทียบไว้ดังนี้

๑๕๐ เมล็ดข้าวเปลือก

เป็น ๑ หยิบมือ

๔ หยิบมือ

เป็น ๑ กำมือ

๔ กำมือ

เป็น ๑ ฝ่ามือ

๒ ฝ่ามือ

เป็น ๑ กอบมือ

๔ กอบมือ

เป็น ๑ ทะนาน

๒๐ ทะนาน

เป็น ๑ สัด

(๘๐ สัด

เป็น ๑ เกวียน)

๔๐ สัด

เป็น ๑ บั้น

๒ บั้นหรือ ๘๐ สัด

เป็น ๑ เกวียน

วิธีเทียบมาตราสากล


การเทียบมาตราโบราณให้เป็นกรัมอย่างง่าย โดยมิต้องคิดแบบทศนิยม คือ ให้พยายามท่องจำสูตรมาตราที่เทียบไว้เป็นตัวอย่างข้างบนแล้ว และให้ถือหลักไว้ว่า หนัก ๑ บาท = หนัก ๑๕ กรัม หนัก ๑ กรัม = ๑๐๐๐ มิลลิกรัมเสมอ ในวิธีที่จะคูณหรือบวกคิดเหมือนกับคูณบวก บาทสตางค์ เหมือนกัน คงผิดกันแต่เศษของบาทเป็นสตางค์ มีเลขเป็น ๒ หลัก ถ้าเกิน ๒ หลักก็ยกเป็นบาทไป แต่เศษของกรัมเป็นมิลลิกรัมมีเลข ๓ หลัก ถ้าเกิน ๓ หลักก็ให้เป็นกรัมไปเหมือนกัน เศษของกรัมก็เป็นมิลลิกรัมตัวอย่างเช่น

จงเทียบน้ำหนักยา

ให้เป็นกรัม

๑

๑

๑

๑

๑

๑

ทั้งนี้ให้แตกน้ำหนักชั่งและตำลึงเป็นบาท แล้วบวกกับบาทคูณด้วย ๑๕ กรัม ได้ผลลัพธ์เป็นกรัมไว้ตอนหนึ่งก่อน จึงเทียบ ๒ สลึง กับ ๑ เฟื้อง เป็นกรัมบวกกัน ยาเทียบตามสูตรมาตราที่กล่าวไว้นั้น คงมีเศษให้ปัดเป็นมิลลิกรัมแล้วจึงไปรวมกันกับผลลัพธ์ของบาทที่แตกเป็นกรัมนั้น จะเป็นคำตอบของตัวอย่างนี้

วิธีทำ

ยาหนัก ๑ ช. X ๘๐ บ. = ๘๐ บ.

ยาหนัก ๔ ต. X ๔ บ. = ๑๖ บ.

ยาหนักอีก = ๓ บ.

รวมหนัก = ๙๙ บ.</TD< tr>

X

๑ บ. หนัก = ๑๕ ก.

๔๙๕

๙๙

๙๙ บ. หนัก = ๑๔๗๕ ก.

+

ยาหนักอีก ๒ ส. = ๗ ก. ๕๐๐ มก.

รวม = ๑๔๙๒ ก. ๕๐๐ มก.

+

ยาหนักอีก ๑ ฟ. = ๑ ก. ๘๗๕ มก.

รวมยา ๑ ช.๔ ต.๓ บ.๑ ฟ. = ๑๔๙๔ ก. ๓๗๕ มก.

วิธีปรุงยา


ตามตำหรับมีในเวชศึกษานั้นท่านจัดทำเป็น ๒ ชนิดคือ ชนิดที่ ๑ มี ๒๓ วิธี ชนิดที่ ๒ มี ๒๔ วิธี เพราะเหตุนี้ ข้าพเจ้าจะได้คัดลอกมาทั้ง ๒ วิธี เพื่อความสะดวกแก่การค้นคว้าให้หมดความสงสัยด้วยการปรุงยาตามตำหรับนั้นๆ บอกไว้ว่าให้ทำอย่างไร ให้ทำเป็นผง เป็นเม็ดหรือต้มก็ต้องปรุงให้ถูก ถูกต้องตามหลักของการปรุงยา ซึ่งในตำราหลวงระบุการปรุงยาโบราณไว้มีอยู่ ๒๓ และ ๒๔ วิธี

วิธี ๒๓


๑. ยาตำเป็นผงแล้ว ปั้นเป็นลูกกลอนกลืนกิน

๒. ยาตำเป็นผงแล้ว บดให้ละเอียดละลายน้ำกระสายกิน

๓. ยาสับเป็นท่อนเป็นชิ้น บรรจุในหม้อเติมน้ำต้มรินแต่น้ำกิน

๔. ยาดองแช่ด้วยน้ำท่าหรือน้ำสุรา แล้วรินแต่น้ำกิน

๕. ยากัดด้วยเหล้าหรือแอลกอฮอล์ และหยดลงในน้ำเติมน้ำกิน

๖. ยาเผาให้เป็นด่าง เอาด่างแช่น้ำไว้ แล้วรินแต่น้ำกิน

๗. ยาเผาหรือคั่วไหม้ ตำเป็นผงบดให้ละเอียดละลายน้ำกระสายต่างๆ กิน

๘. ยากลั่นเอาน้ำเหงื่อ เช่นกลั่นสุรา เอาน้ำเหงื่อกิน

๙. ยาประสมแล้วห่อผ้าบรรจุลงในกลักแล้วเอาไว้ใช้ดม

๑๐. ยาประสมแล้ว ตำเป็นผงกวนให้ละเอียดใส่กล้องเป่าทางจมูกและในคอ เช่นยานัตถุ์

๑๑. ยาหุงด้วยน้ำมัน เอาน้ำมันใส่กล้องเป่าบาดแผล

๑๒. ยาประสมแล้วติดไฟใช้ควันใส่กล้องเป่าบาดแผลและถานฝี

๑๓. ยาประสมแล้วมวนเป็นบุหรี่สูบเอาควันเช่นบุหรี่

๑๔. ยาประสมแล้วต้มเอาน้ำอมและบ้วนปาก

๑๕. ยาประสมแล้วต้มเอาน้ำอาบ

๑๖. ยาประสมแล้วต้มเอาน้ำแช่

๑๗. ยาประสมแล้วต้มเอาน้ำชะ

๑๘. ยาประสมแล้วต้มเอาไรรม

๑๙. ยาประสมแล้วใช้เป็นยาสุม

๒๐. ยาประสมแล้วใช้เป็นยาทา

๒๑. ยาประสมแล้วทำเป็นลูกประคบ

๒๒. ยาประสมแล้วใช้เหน็บ

๒๓. ยาประสมแล้วต้มเอาน้ำสวน

วิธี ๒๔


๑. ยาตำเป็นผงแล้ว ปั้นเป็นลูกลอนกลืนกิน

๒. ยาตำเป็นผงแล้ว บดให้ละเอียดละลายน้ำกระสายต่างๆ กิน

๓. ยาสับเป็นท่อนเป็นชิ้น บรรจุลงในหม้อแล้วเติมน้ำแล้วรินกิน

๔. ยาดองแช่ด้วยน้ำท่าหรือสุราไว้ แล้วรินกินแต่น้ำ

๕. ยาแช่หรือกัดเหล้าแอลกอฮอล์นั้นหยดลงในน้ำ ๙.๑๑๕.๒๑ หยด แล้วดื่มน้ำกิน

๖. ยาเผาให้เป็นด่าง เอาด่างนั้นแช่น้ำไว้ แล้วรินน้ำด่างนั้นกิน

๗. ยาเผาหรือยาตั้งไฟให้ไหม้ ทำเป็นผงไว้ บดให้ละเอียดละลายน้ำกิน

๘. ยากลั่นเอาน้ำเหงื่อ เช่นกลั่นสุราแล้วเอาน้ำเหงื่อนั้นกิน

๙. ยาประสมแล้วห่อผ้า หรือบรรจุลงในกลัก เอาไว้ใช้ดม

๑๐. ยาตำผงกวนให้ละเอียดใส่กล่องเป่าทางจมูกและในคอ

๑๑. ยาหุงเป็นน้ำมัน แล้วใส่กล่องเป่าที่บาดแผล

๑๒. ยาประสมแล้วติดไฟ ใช้ควันใส่กล้องเป่าที่ปากแผลหรือถานฝี

๑๓. ยาประสมแล้ว มวนบุหรี่ หรือยัดกล้องสูบเช่นสูบบุหรี่

๑๔. ยาต้มเอาน้ำอม หรือบ้วนปาก

๑๕. ยาต้มเอาน้ำอาบ

๑๖. ยาต้มเอาน้ำแช่

๑๗. ยาต้มเอาน้ำชะ

๑๘. ยาต้มเอาไอน้ำรม

๑๙. ยาสุม

๒๐. ยาพอก

๒๑. ยาทา

๒๒. ยาประคบ

๒๓. ยาเหน็บทวาร

๒๔. ยาสวนทวาร

หลักการของวิธีปรุงยาทั้ง ๒ ขนานนี้ข้าพเจ้าเป็นคนคัดลอกเอามาจากเวชศึกษามิได้ตัดทอน แม้กระทั่งตัวอักษรได้ไว้คงรูปตามเดิมของตำหรับเก่า ขอให้นักศึกษาจงพิจารณาเอาเถิด



การปรุงยาของเภสัชกรนี้ จะต้องปรุงจากตำรา หรือตามใบสั่งของแพทย์จริงๆ เสมอไป อย่าปรุงเอาตามในนึก แม้ว่าท่านจะจดจำตำรานั้นๆ ได้ดีแล้วก็ตาม ยาที่ปรุงผิดพลาดไปหรือยาขนานใดไม่ได้เขียนเป็นฉลากปิดไว้เป็นที่สงสัยไม่ควรใช้ยานั้นเป็นอันขาด แม้ว่าจะไม่ใช่ยาอันตรายก็จะไม่ทำให้เกิดประโยชน์ในการบำบัดโรคอย่างใดก็คงเป็นโทษเช่นกัน

ตัวยาไทยที่ใช้ปรุงนั้นมีทั้งสดและแห้ง ต้องพิเคราะห์ดูให้เหมาะสมแก่การจัดปรุง เช่นจะปรุงยาเม็ดยาผงต้องตากให้แห้งเสียก่อน ส่วนยาที่ใช้พอกจะคั้นเอาน้ำหรือต้มเอาน้ำใช้เครื่องยาสดก็ได้ ยาขนานใดที่ได้จัดปรุงขึ้นเป็นการถูกต้องเรียบร้อยแล้ว ต้องรีบเขียนฉลากบอกชื่อ วันเดือนปีที่ปรุงบอกขนาดกินสำหรับเด็กและผู้ใหญ่ ส่วนยาที่จะเอาออกจำหน่าย หรือนำไปจดทะเบียนต้องบอกให้ละเอียดเช่นยาขนานหนึ่งชื่อ..........มีตัวยา..........กี่สิ่ง รวมเป็นน้ำหนักยาขนานนี้หนัก..........ถ้าเป็นยาต้มใส่น้ำเท่าใด กินครั้งละเท่าใดกี่เวลา เป็นยาผงกินครั้งละกี่กรัม บรรจุขายในภาชนะอะไร ขวดละกี่ซีซี ซองละกี่เม็ด ทั้งนี้เพื่อให้ยาไทยมีมาตรฐานการปรุงการใช้กินแน่นอน

แต่ถ้ายาที่ปรุงเป็นยาจากตำราที่กระทรวงสาธารณสุขประกาศให้ใช้แล้ว มิต้องนำตำราและยานั้นไปจดทะเบียน คงปรุงจำหน่ายได้เสมอไป ตามแบบเวชวิทยาการที่ไว้นี้ พอให้เป็นหลักเหมาะแก่การศึกษาวิชาเภสัชกรรมแผนโบราณ เมื่อท่านนักศึกษาได้เรียนรู้จนจบครบถ้วนแล้ว จำต้องมีความอุตสาหะฝึกฝนในภาคปฏิบัติด้วยตนเองหรือกับผู้เชี่ยวชาญในวิชาแขนงนี้โดยเฉพาะ จนเกิดความเข้าใจกว้างขวางชำนาญในวิชานี้แล้ว ยาสำเร็จรูปแต่ละขนานที่ท่านปรุงผลิตออกมาด้วยความปราณีต จะนำคุณประโยชน์ให้แก่เภสัชกร และผู้นำเอาไปใช้ทั้งมวล ความเอาใจใส่ทั้งหลายนอกจากที่กล่าวมานี้ ขอฝากไว้ให้เป็นหน้าที่ของท่านเภสัชกรผู้ชาญฉลาดต่อไปเทอญ

บทความพิเศษ


การที่ต้องมีบทความพิเศษต่อออกไปนี้ ก็เพื่อเป็นการขยายความในบทต่างๆ ที่กล่าวมาแล้ว ทั้งนี้ประสงค์ให้ท่านนักศึกษาจะได้เพิ่มความรู้ในสรรพคุณของตัวยา ซึ่งได้จัดไว้เป็นหมู่ๆ พร้อมทั้งรสและสรรพคุณ

หญ้าแพรก รสขมเย็น แก้ร้อนใน แก้ไข้หวัด

หญ้าปากควาย รสจืด แก้ร้อน ดับพิษกาฬ

หญ้าคา รสหวานเย็น แก้กาฬ แก้ไข้จับ ขับปัสสาวะ

หญ้าตีนกา รสเย็นขม แก้กาฬน้ำดี

หญ้าไซ รสจืดขม แก้ขัดเบาผื่นคัน

หญ้าใต้ใบ รสขมเย็น แก้พิษตานทราง แก้ร้อนใน แก้ไข้

หญ้าตีนนก รสขมชุ่ม แก้ไข้ร้อนระหายน้ำ แก้พิษดีซ่าน

หญ้าพองลม รสจืด ดับพิษถอนพิษร้อน

หญ้าแห้วหมู รสขมมัน แก้ไข้ แก้กระษัย บำรุงธาตุ

หญ้างวงช้าง รสเย็นขมเฝื่อน แก้พิษตานทราง ระหายน้ำ แก้น้ำเหลืองเสีย

ต้นขัดมอนรสขื่นขมเย็น แก้พิษไข้ พิษโลหิตเสมหะ

ต้นกะเม็ง รสเอียนเฝื่อน แก้อาเจียนเป็นโลหิตชักดากมดลูกชัก

ต้นมะกา รสเฝื่อนฝาดขม แก้ร้อน แก้ไข้เพื่อดี แก้กำเดา

ต้นประคำไก่ รสขม แก้กระษัยเส้นเอ็นให้หย่อน

ต้นมะขาม รสฝาดเผื่อน กล่อมเสมหะ กล่อมโลหิต ปิดธาตุ

ต้นมะเดื่อชุมพร รสฝาดเย็น แก้ท้องเดิน แก้ไข้ตักกศิลา

ต้นชิงชี่ รสขมเย็น แก้ไข้เพื่อดี เพื่อโลหิต

ต้นพุมเรียงบานป่า รสเบื่อจืดขมเล็กน้อย แก้ไข้เหนือ ไข้สันนิบาต ไข้พิษต่างๆ

ต้นซองแมวรสเย็นขมน้อย แก้ร้อนถอนพิษกาฬ ดับพิษทั้งปวง

ต้นตองแตกรสเย็นจืด แก้กองไข้เพื่อโลหิต

ลูกมะกอกเครือรสหวาน แก้โลหิตเสมหะ

พริกเถารสเผ็ดร้อน แก้ไข้เพื่อเลือดลม

รากลังกรณีรสขมมันขื่น แก้โลหิตกำเดา ดับพิษร้อนถอนไข้

ชิงชี่เถารสขมเย็น แก้ไข้ที่มีอาการร้อนหรือไข้สันนิบาต

ตูมกาเถารสเปรี้ยว แก้เสมหะกำเดา แก้ไข้สัมปะชวน

ขี้เหล็กรสขมจัดติดจะร้อน แก้ลมกล่อน แก้บวม แก้จุกเสียด

ต้นมะกล่ำเครือรสหวานเอียน แก้ไอ แก้ไข้เพื่อทราง

ต้อยติ่งเครือ ต้อยติ่งกาบ ต้นต้อยติ่ง รสขมทั้ง ๓ อย่าง เม็ดรสฝาด ดูดหนองฝี ถอนพิษปวดแสบปวดร้อนที่บาดแผล

อุโลกเถารสเย็นเฝื่อน ขับปัสสาวะ แก้ต่อมน้ำลายอักเสบ

ใบอุโลกเถา ถอนพิษ พอกฝี

แสลงใจเถารสเมาเบื่อ แก้ปวดเมื่อยบั้นเอว แก้กระษัย ขับปัสสาวะ

มะกล่ำเครือหรือสะไอเถารสเฝื่อนฝาดเย็น แก้บิดปวดเบ่ง แก้เสมหะ ฟอกโลหิต

ต้นตีนเป็ดเครือหรือเถาเอ็นอ่อนรสขมเบื่อ บำรุงเส้นเอ็น แก้ขัดยอกตามเส้นทำให้เส้นหย่อน

มะแว้งเครือรสขมขื่น แก้ไข้ แก้เสมหะเหนียว

ลูกมะแว้งเครือ บำรุงเลือด

มะดูกต้นมะดูกเถารสเฝื่อนฝาดขม แก้เลือดลมกระษัย

คนทีสอทะเลรสเผ็ดร้อน แก้พยาธิ์ แก้ต่อมทอลซิล แก้เสมหะ แก้ริดสีดวง (คนทีสอมี ๓ อย่าง)

รากไคร้เครือรสขื่นปร่า แก้พิษไข้ พิษกาฬ เจริญอาหาร แก้ไข้จับสั่น แก้ไข้เพ้อคลั่ง

เถาคุยรสฝาด แก้ปวดประดงเข้าข้อ แก้ลมในกระดูก

ยางเถาคุย แก้คุดทะราด เท้าเป็นหน่อ

เถาถั่วลันเตาเถาลิ้นเสือรสขื่นเบื่อ แก้ตับทรุดชักตับ แก้ช้ำใน

เถากระไดลิงรสเมาเบื่อเย็น แก้พิษร้อน พิษกระษัย บำรุงน้ำนม แก้พิษเลือดลม

เถาชิงช้าชาลีรสขมเย็น บำรุงน้ำดี ดับพิษไข้

เถาวัลย์เปรียงรสเฝื่อนเอียน ถ่ายเส้นเอ็น กระษัยเหน็บชา

เถาถอบแถบรสเอียนเบื่อ ถ่ายพิษตานทราง ตัดรากตานขโมย

เถาขี้กาทั้ง ๒ รสขม บำรุงน้ำดี ดับพิษโลหิต ล้างเสมหะ

เถาตำลึงรสจืดเย็น แก้ไข้พิษร้อน แก้โรคตา

เถาคันทั้ง ๒ รสขื่นขม ขับและฟอกโลหิตร้าย

เถามะระรสขม แก้พิษน้ำดีพิการ กัดเสมหะ

เถาบวบขมรสขมขื่นเบื่อ แก้พิษน้ำดีพิการ กัดเสมหะ

เถาโคคลานรสเอียนเฝื่อน แก้เส้นตึง ปวดหลัง ปวดเอว แก้กระษัย ขับปัสสาวะ บำรุงโลหิต

ผักโหมหินรสขมหวาน ดับพิษไข้ร้อน ดับพิษกาฬ

ผักขวงรสขมเย็น บำรุงน้ำดีและโลหิต

ผักเสี้ยนผีรสขมร้อน คุมอาจม แก้ลมเสียดท้อง แก้ท้องเดิน แก้กระษัย ขับลมให้ลงเบื้องต่ำ

ผักเป็ดแดงรสขื่นเอียน ดับพิษโลหิต บำรุงโลหิต

ผักกระเฉดรสมัน ถอนพิษร้อน ถอนพิษผิดสำแดง

ผักหนอกหรือบัวบกรสขมเย็น แก้ร้อนในระหายน้ำ (ตำราจีนว่าแก้ช้ำในได้ด้วย)

ผักบุ้งขันรสขื่นเย็นเบื่อ แก้พิษร้อน แก้เสมหะ

ผักขาเขียดรสเย็น ดับพิษร้อน ถอนพิษกาฬ

ผักแพงพวยรสเย็น ดับพิษร้อน แก้ไข้หวัด

ฝักราชพฤกษ์ฝักยาวเนื้อดำรสเอียนหวาน ระบาย (ใช้มากเป็นยาถ่าย)

ฝักกัมพฤกษ์เนื้อดำฝักใหญ่สั้นรสเอียนหวาน ใช้น้อย เพราะระบายมาก (เป็นยาถ่าย)

ฝักชัยพฤกษ์เนื้อขาว เปลือกฝักมีขนฝักยาวรสขื่นเอียน เป็นยาระบาย (ถ่าย)

ฝักคันทพฤกษ์เนื้อขาวฝักสั้นไม่มีขน ใช้มากเป็นยาถ่าย ใช้น้อยเป็นยาระบาย

ฝักส้มป่อยรสเปรี้ยว กัดเสมหะ แก้ไอ แก้ทรางเด็กไอ

ฝักถั่วพูรสมันเย็นเม็ดมัน แก้ไข้ร้อน แก้หอบ บำรุงกำลัง

ฝักมะรุมหวานเย็นเม็ดมัน ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ แก้ขัดเบา

ฝักถั่วแปบรสมัน บำรุงกำลัง แก้อ่อนเพลีย

ฝักขี้เหล็กรสขมน้อยๆ แก้พิษไข้เพื่อน้ำดี แก้ไข้เพื่อเสมหะ

ฝักชุมเห็ดเทศรสเอียนเบื่อ แก้พยาธิ์ เป็นยาระบายขับตัวตืดไส้เดือน

นมผารสเย็น แก้ตัวร้อน แก้โรคตา

ต้นนมวัวรสเย็น แก้ไข้ แก้พิษผิดสำแดง บำรุงน้ำนม แก้ผื่นคัน

นมตำเลียรสเปรี้ยวเฝื่อนร้อน ขับระดู ฟอกโลหิต แก้พิษฝี แก้บวม

นมสวรรค์รสร้อนขื่นเบื่อ แก้พิษตะขาบแมลงป่อง แก้ไข้เหนือ

ต้นน้ำรมราชสีห์รสขมเย็น แก้ดากออก บำรุงกำลัง ขับปัสสาวะ บำรุงน้ำนม

นมพิจิตรรสขมเย็น เจริญอาหาร แก้ไข้พิษร้อน บำรุงน้ำดี

ต้นนมควายรสฝาดเบื่อ แก้กระษัย

นมกระแชง (นมจาก) รสเค็มฝาด แก้ลมป่วง

นมผักกระเฉด นมแพงพวยรสเย็น ดับพิษกาฬ ดับพิษร้อน

ด่างไม้สลัดได ด่างโคกกระสุน รากมะกล่ำตาช้าง ด่างไม้พยง ด่างไม้ตาตุ่ม ด่างไม้สำโรง ด่างไม้สัก ด่างไม้ตะเคียน ด่างวงตาล ด่างหญ้าพันงูแดง ด่างผักโหมหิน ด่างฝักส้มป่อย ด่างต้นกระดังงา ด่างไม้ต่างๆ เหล่านี้มีคุณเสมอกัน รสเย็นขื่นฝาดกัดดานเสมหะ ดานเลือด ดานลม แก้กระษัยต่างๆ

รากผักกระชับรสเย็นขมเล็กน้อย แก้ร้อน ขับปัสสาวะ ขับเหงื่อ

รากกระทุงหมาบ้ารสเบื่อเอียนขมเล็กน้อย กระทุ้งพิษร้อน พิษไข้

รากกำจัดรสขื่นร้อนเล็กน้อย ขับลมในลำไส้ ขับลมขึ้นเบื้องสูง ทำให้หน้ามืดวิงเวียน

รากกำจายรสเบื่อขื่นร้อนเล็กน้อย ขับระดู ขับพิษสัตว์กัดต่อย ดับพิษฝีทั้งปวง

รากกำแพง ๗ ชั้นรสเมาเบื่อฝาด ขับระดู บำรุงโลหิต ขับพิษร้อนของโลหิต

รากกรุงเขมารสเย็นหอม ดับพิษไข้ แก้ดีรั่ว ดีร้น ดีซ่าน แก้โลหิตและกำเดา

รากกรวยป่ารสเมาขื่น แก้พิษกาฬผื่นคัน แก้ริดสีดวงต่างๆ

รากกล้วยตีบรสฝาดเย็น แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้ผื่นคัน

รากเขยตายรสขื่นปร่าเบื่อ กระทุ้งพิษต่างๆ แก้พิษฝีภายในและภายนอก ขับน้ำนม แก้พิษงู

สรรพคุณที่จะกล่าวต่อไปนี้ เป็นรากไม้บนพื้นดินไม่ใช่อยู่ใต้ดินขอให้เข้าใจตามนี้ด้วย

รากตาลรสหวานเย็นฝาดเล็กน้อย แก้ไข้ร้อน แก้พิษตานทราง

รากมะพร้าวรสหวานเย็น แก้พิษไข้ต่างๆ เช่น ไข้สันนิบาตเป็นต้น

รากหมากเมียรสฝาดเย็น แก้พิษไข้ร้อน สมานลำไส้

รากไทรย้อยรสฝาดเฝื่อน สมานลำไส้ แก้อุจจาระเสีย

รากเถาชิงช้าชาลีรสขมเย็น แก้ไข้มีอาการให้ร้อน

รากบอระเพ็ดรสขมเย็น เจริญอาหาร ดับพิษร้อนถอนพิษไข้

รากกาฝากต่างๆ รสฝาดเย็นเปรี้ยว ขับฟอกโลหิต แก้กระษัย แก้ปัสสาวะพิการลดความดันของโลหิต

รากหวายตะมอยรสเย็นขื่น แก้มือเท้าเย็น ขับชีพจร แก้ไข้ดับพิษร้อน

รากลำพูรสจืดเย็น ดับพิษร้อนถอนพิษไข้

รากเถาหัวด้วนรสขมเย็น เจริญอาหาร ดับพิษไข้

หัวดองดึงรสร้อนขมเฝื่อน แก้ริดสีดวง แก้พยาธิ์เสมหะพรรดึก

หัวบุก หัวกลอย หัวอุตพิต หัวกระดาษทั้ง ๒ รสเมาเบื่อ กัดเถาดาน กัดเสมหะและโลหิตที่เป็นก้อน

หัวเต่ารั้งรสหวานเย็น ดับพิษที่ปอด แก้ช้ำใน แก้ตับทรุด

หัวกกลังการสปร่าเย็น บำรุงธาตุ แก้ไข้ร้อน

หัวบัวขมใบใหญ่รสขมเย็น บำรุงกำลัง บำรุงน้ำดี แก้ไข้

หัวถั่วพูรสมันเย็น ชูกำลัง แก้อ่อนเพลีย แก้ไข้กาฬ แก้ร้อนใน

หัวเต่านารสจืดมัน (คาว) แก้ตับทรุด แก้จุกกระผามม้ามย้อย

หัวหวายขมรสขมเย็น แก้ไข้เพื่อดีและโลหิต

หัวคล้ารสซ่าเย็นเบื่อ แก้ไข้เหนือ ไข้พิษ

หัวยั้งรสหวานฝาดเล็กน้อย ดับพิษในกระดูก ดับพิษในเส้น ดับพิษฝีภายในและภายนอก

หัวมหากาฬรสเย็นจืด แก้พิษปวดแสบปวดร้อน แก้พิษไข้กาฬ แก้ไข้เชื่อมซึม

ต้นมะลิ แก้คัน แก้คุดทะราด

รากมะลิ ขับเสมหะและโลหิต

ดอกมะลิทั้ง ๒ รสหอมเย็นขม บำรุงหัวใจ แก้ไข้ร้อนทั้งปวง

รากมะละกอรสฉุนเอียน ขับปัสสาวะ แก้หนองใน

ยางมะละกอ กัดฝ้าแผล ฆ่าแม่พยาธิ์ แก้ระดูขาว

ใบมะยมรสจืดมัน แก้ไข้หัว

เปลือกมะยมรสเปรี้ยวฝาด ขับน้ำเหลืองให้แห้ง

รากมะยม แก้โรคผิวหนังและประดง

เนื้อไม้เปลือกต้นมะพลับรสฝาดเฝื่อน บำรุงธาตุ เจริญอาหาร แก้ท้องร่วงขับผายลม แก้กามตายด้าน บำรุงความกำหนัดทำให้มีลูก

ต้นไมยราบรสเฝื่อนขื่น ขับปัสสาวะ แก้ไตพิการ แก้ทางเดินปัสสาวะอักเสบ ขับโลหิต

โลดทั้ง ๒ รสเมาเบื่อ แก้โรคเรื้อนผื่นคันน้ำเหลือง

เม็ดมะนาวรสขมจัด แก้พิษตานทราง

รากมะนาว รสปร่าซ่าขื่น กระทุ้งพิษไข้ ถอนพิษผิดสำแดง

รากมะตูม รสปร่าซ่าขิ่น แก้พิษไข้ รักษาน้ำดี

ลูกมะตูมอ่อน รสขื่น บำรุงธาตุ เจริญอาหาร ขับลมผายลม

ลูกประคำดีควาย รสขมหวาน แก้กาฬ ดับพิษไข้ แก้ร้อนภายใน แก้พิษตานทราง แก้ไข้หวัดในเด็ก

เม็ดในฝักมะค่าทั้ง ๒ รสเมาเบื่อ แก้พยาธิ์ โรคผิวหนัง ทำให้หัวริดสีดวงแห้ง

แก่นขี้เหล็กบ้าน แก่นขี้เหล็กเลือดรสขมเฝื่อน แก้ไข้เพื่อกระษัย ขับโลหิต

แก่นคูน รสฝาดขื่น แก้ธาตุพิการ แก้ท้องเสีย รู้ปิดธาตุ

แก่นแสมทะเล รสเค็มกร่อยเฝื่อนขม แก้เลือดแก้ลม ฟอกเลือด แก้กระษัย แก้ปัสสาวะพิการ

แก่นแสมสาร รสเฝื่อนปร่า แก้เลือด แก้ลม แก้กระษัย แก้ปัสสาวะพิการ

แก่นประดู่ รสร้อนฝาดเบื่อ แก้ผื่นคัน แก้เลือดลมซ่าน ขับน้ำปัสสาวะพิการ

แก่นมะเกลือ รสเค็มเบื่อเมา ขับพยาธิ์ในลำไส้ แก้ตานทราง

แก่นสน รสฝาดมัน บำรุงมันในไขข้อต่างๆ แก้ท้องเดิน

แก่นกันเกรา รสมันขม บำรุงมันในร่างกาย ทำให้แข็งแรง

แก่นพรม รสมันเบื่อ บำรุงกำลัง ทำให้ร่างกายแข็งแรง

แก่นไม้เต็ง รสร้อนขื่น แก้กระษัยและเลือดลม

กระพี้สะเดา รสขมเย็นฝาดเล็กน้อย แก้ดี แก้เพ้อคลั่ง

กระพี้ข่อย รสเบื่อเมา แก้มะเร็ง แก้ผื่นคัน

กระพี้สะแก รสเบื่อร้อน แก้คันทวารเด็ก

กระพี้ขี้เหล็ก รสขมเฝื่อน แก้กระษัย แก้เส้นเอ็นพิการ แก้ไข้เพื่อดี

กระพี้มะรุม รสร้อนเฝื่อน แก้ไข้สันนิบาต

เปลือกสะเดา รสขมฝาดเย็น แก้ไข้ในกองเสมหะ แก้มูกเลือด แก้กระษัย

เปลือกแค รสเค็มฝาด ปิดธาตุสมานแผล

เปลือกคราม รสฝาดเบื่อเฝื่อน แก้พิษฝี แก้พิษงู แก้ตัวพยาธิ์ แก้โลหิตตก แก้บวม

เปลือกต้นพุทรา รสฝาดเปรี้ยวเล็กน้อย แก้ท้องเดิน แก้อาเจียน

เปลือกไข่เน่ารสหวานชุ่มเบื่อ แก้พิษตานทราง แก้อุจจาระเป็นฟอง ท้องเสีย แก้ตานขโมย

เปลือกลูกทับทิม รสฝาด ปิดธาตุ สมานแผล แก้บิด

เปลือกลูกแมงคุด รสฝาด สมานแผล ปิดธาตุ

เปลือกลูกกล้วยหอม รสฝาดหวาน แก้ริดสีดวง

เปลือกลูกกระบูนรสฝาด ปิดธาตุ แก้บิด

เปลือกลูกส้มโอ รสขมเฝื่อน แก้ลมในกอง ลมป่วง

เปลือกฝักคูน รสฝาดขื่น ปิดธาตุ สมานแผล

เปลือกฝักส้มป่อย รสขมเปรี้ยวเผ็ดปร่า เจริญอาหาร กัดเสมหะ แก้ไอ แก้ทรางเด็ก

เปลือกฝักสำโรง รสเบื่อเมาเล็กน้อย แก้มะเร็ง คุดทะราด แก้กระษัย ริดสีดวง

เปลือกฝักบัวหลวง กลิ่นหอม รสฝาด แก้ท้องเดิน สมานแผล แก้มดลูกพิการ

เปลือกฝักขี้เหล็ก รสขมเฝื่อน แก้เส้นเอ็นพิการ

เปลือกเม็ดมะขามหรือมะขามขม รสฝาด สมานแผลในปากและร่างกาย

เปลือกเม็ดบัวหลวง รสฝาด แก้อุจจาระร่วง สมานแผล

เปลือกเม็ดถั่วเขียว รสเย็นจืด แก้ร้อนใน แก้พิษฝีต่างๆ

เปลือกเม็ดมะม่วงกะล่อน รสเปรี้ยวเล็กน้อยจืด กัดเสมหะ แก้ไอ แก้น้ำลายเหนียว

เปลือกเม็ดลูกจันทน์เทศ รสฝาดมันหอม แก้ท้องขึ้น ปวดท้อง (เด็ก) สมานแผลภายใน

ใบมะยม ใบแค ใบหมากผู้ ใบหมากเมีย ใบเงิน ใบทอง รสมันจืด แก้ไข้พิษร้อน ถอนไข้ พิษหวัดน้อยและหวัดใหญ่ ล้มตับดับพิษ

ดอกจำปี-จำปา กลิ่นหอมรสขม บำรุงหัวใจ บำรุงน้ำดีและโลหิต

ดอกปีบกลิ่นหอม รสหวานขมเล็กน้อย บำรุงกำลัง บำรุงเลือด บำรุงน้ำดี แก้ลมสวิงสวาย

ดอกสารภีกลิ่นหอม รสเย็น บำรุงหัวใจ แก้ไข้ร้อน แก้อ่อนเพลีย

ดอกกานพลู รสเผ็ดร้อน แก้ธาตุพิการ แก้ท้องขึ้น แก้ลมให้ลงเบื้องต่ำ

เกสรสารภี เกสรบุนนาค กลิ่นหอมรสจืดเย็นชื่นใจ บำรุงครรภ์รักษา แก้ไข้พิษร้อน

เกสรบัวหลวง รสฝาด บำรุงครรภ์รักษา แก้ไข้พิษร้อน

เกสรดอกทอง ดอกเงิน รสเย็นหวานเล็กน้อย แก้อ่อนเพลีย แก้ไข้ร้อน

เกสรดอกกระทือ รสเฝื่อนปร่า แก้ลม บำรุงธาตุ

ลูกเบญกานี รสฝาดเบื่อ สมานแผลภายในและภายนอก แก้ปวดมดลูก

ลูกคัดเค้า รสเฝื่อนปร่า บำรุงโลหิต บำรุงผิวพรรณให้ผ่องใส

ลูกสะเดาอ่อน รสขมปร่า แก้ลมหทัยวาตและลมสัตถกะวาต เจริญอาหาร

ลูกลำโพง รสเมาเบื่อ แก้พยาธิ์ผิวหนัง

ลูกมะกอกป่า รสจืดเย็น แก้ไข้ร้อนในระหายน้ำ ดับพิษกาฬ

เม็ดสบ้า รสเมาเบื่อ แก้พยาธิ์ มะเร็ง คุดทะราด

เมล็ดสลอด รสมันร้อน ถ่ายอุจจาระ ถ่ายน้ำเหลือง ถ่ายลม (เป็นยาอันตราย)

เม็ดบัวหลวงรสมัน บำรุงกำลัง บำรุงครรภ์รักษา

เม็ดระหุ่ง รสมันจืด ถ่ายอุจจาระอ่อนๆ ดับพิษร้อนในลำไส้

เม็ดในสะแก รสเมาเบื่อร้อน ถ่ายพยาธิ์ตัวตืดไส้เดือน

แมงลักทั้ง ๕ กลิ่นหอม รสร้อน แก้ลมตานทราง

กะเพราแดงทั้ง ๕ กะเพราขาวทั้ง ๕ รสร้อนปร่าฉุน แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ แก้พิษตานทราง แก้ปวดท้อง

กุ่มน้ำทั้ง ๕ รสร้อนเผ็ด แก้หนองอันเป็นก้อนให้กระจาย แก้สะอึก แก้ลมขึ้นเบื้องสูงขับเหงื่อให้ซ่านออกมา

ขี้กาแดงทั้ง ๕ รสขม ถ่ายเสมหะและโลหิต บำรุงน้ำดี

ฝรั่งทั้ง ๕ รสฝาด ถอนพิษบาดแผล แก้ท้องเดิน แก้บิดมูกเลือด

พุทราทั้ง ๕ รสฝาด แก้พยาธิ์ แก้บวม แก้ฝีทั้งปวง แก้ตกโลหิต แก้ท้องเดิน

มะเกลือทั้ง ๕ รสเมาเบื่อเอียน ขับพยาธิ์ แก้กระษัยตานทราง

มะม่วงทั้ง ๕ รสฝาด แก้ฝีเปื่อยเน่า แก้บวม ดับพิษทั้งปวง

มะระทั้ง ๕ รสขมเย็น บำรุงน้ำดี ดับพิษทั้งปวง

หัสคุณเทศ รสร้อน แก้ริดสีดวงและโลหิตในลำไส้และลำคอกระจายลมอันเป็นก้อน

รากมะเดื่อชุมพร รสฝาดเย็น กระทุ้งพิษ แก้เสมหะ แก้ไข้หวัด ไข้กาฬ

มะเดื่อดิน รสฝาดเฝื่อน แก้ประดงเม็ดผื่นคัน ขับปัสสาวะ บำรุงและขับล้างโลหิต

มะเดื่อปล้อง รสเฝื่อนฝาด แก้พิษฝี พิษไข้ แก้พิษในกระดูก

มะเดื่อหอมกลิ่นขื่น รสฝาดเย็น แก้พิษงู แก้พิษฝี แก้ตับพิการและหัวใจพิการ

เปลือกแคแดง เปลือกแคขาว เปลือกแคฝอย รสฝาดเย็น สมานแผลในลำไส้และภายนอก แก้ท้องร่วง แก้บิด

เปลือกต้นทิ้งถ่อน รสฝาดร้อน แก้เลือดลมในกองธาตุ แก้บิดระดูขาว

เปลือกข่อย รสฝาดเบื่อ แก้โรคผิวหนัง แก้ตัวกิมิชาติในปาก

เปลือกกระทุ่มนา เปลือกกระทุ่มขี้หนู เปลือกกระทุ่มเลือด รสฝาดเมาเบื่อ แก้พยาธิ์โรคมะเร็ง โรคผิวหนังทุกชนิด

เปลือกลำใยสวน เปลือกลำใยเหนือ เปลือกลำใยเถา รสฝาดร้อน แก้เสมหะ แก้ลมจุกเสียด

เปลือกมะขามเทศ รสฝาดร้อน ฆ่าเชื้อพยาธิ์ แก้โรคในปาก

เปลือกสะตือ รสฝาดเบื่อเมาร้อน ฆ่าพยาธิ์ มะเร็ง ขับไส้เดือนและตัวตืด

ลูกสมอพิเภกและเปลือก รสฝาดเฝื่อนสุขุม แก้โรคเกิดจากภายในกองธาตุ แก้ริดสีดวงภายใน

สีเสียดเทศ รสฝาดหวานเล็กน้อย สมานแผลทั้งในและภายนอก ปิดธาตุ

เปลือกขี้อ้าย รสฝาดหวานเล็กน้อย แก้เสมหะเดือดเป็นฟอง ปิดธาตุ

เปลือกหางกราย รสฝาดเบื่อ แก้เสมหะ แก้ท้องเดิน แก้บิด

เปลือกมะขามกระดาน เปลือกมะขามขี้แมว เปลือกมะขามเครือ รสฝาดเปรี้ยว แก้เสมหะ ฟอกเลือด รู้ปิดธาตุ

เปลือกสำโรง รสฝาดเล็กน้อย แก้เลือดลม บำรุงโลหิต

เปลือกเพกา รสฝาดขมเฝื่อน แก้ธาตุพิการ แก้ไข้

ลูกปิด รสฝาด แก้บิด แก้ท้องเดิน แก้ไข้อติสาร

น้ำอ้อยจากลำ ดิบ-สุก รสหวานเย็น แก้เสมหะและหืดไอ

น้ำอ้อยแดง รสหวานขม แก้พิษไข้ร้อน ดับพิษโลหิตแดงอักเสบ เจริญธาตุทั้ง ๔

ดอกมะพร้าวรสหวานเย็น แก้ไข้ แก้ท้องเดิน แก้โลหิตเป็นพิษ

ขันทศกรเกิดจากน้ำค้าง ขันทศกรเกิดจากน้ำอ้อย ขันทศกรเกิดจากเกสรบัวหลวง ขันทศกรเกิดจากน้ำผึ้งชายทะเล รสหวานจวนจะขม บำรุงกำลัง แก้เสมหะจุกคอทำให้ชุ่มคอ ขับปัสสาวะ (แต่ขันทศกรเกิดจากน้ำค้าง รสหวานและขมมากกว่าขันทศกรชนิดอื่นๆ)

ดอกอังกาบเหลือง ดอกอังกาบขาว รสหวานร้อน แก้เสมหะและลม บำรุงธาตุทั้ง ๔

ยาข้าวเย็นเหนือ-ใต้ รสหวานเอียนเบื่อ แก้น้ำเหลืองเสีย ฆ่าเชื้อหนอง

ดอกคำฝอย รสหวาน บำรุงเลือดและบำรุงน้ำเหลือง แก้แสบร้อนตามผิวหนัง

กระดูกงูเหลือม รสเมาเบื่อ ดับพิษร้อน ถอนพิษกาฬ แก้พิษตานทราง

กระดูกงูเห่า รสเมาเบื่ออ่อนๆ แก้พิษตานทราง และทรางขโมย แก้จุกเสียด

กระดูกงูสามเหลี่ยม รสเมาเบื่ออ่อนๆ แก้พิษตานทราง แก้โลหิตพิการ

เห็ดงูเห่า รสเมาเย็น แก้พิษไข้กาฬ ดับพิษร้อน

เห็ดร่างแห รสเมาเย็นเบื่อ แก้ไข้พิษและถอนพิษกาฬ

เห็ดเตย รสเมาเย็นเบื่อ แก้โรคลงแดง แก้ไข้พิษกาฬ

ผักขาว สะเดาดิน ผักช้าพลู ผักอีไลมูล ผักอีลิน รสขมเย็น แก้ไข้ดีซ่านดีกระฎุก บำรุงน้ำดี

น้ำเต้าขม รสเย็น แก้น้ำดีพิการ บำรุงน้ำดี แก้ไข้ดีซ่าน

หัวยาเข้าห้อม รสขม แก้ท้องเดิน แก้สะอึก แก้โลหิต

เห็ดกระถินพิมาน เห็ดมะขาม เห็ดไม้แดง รสเย็นฝาด ดับพิษฝีพิษไข้กาฬ แก้แผลเปื่อยเน่าต่างๆ

เห็ดร่างแห เห็ดไผ่ เห็ดขี้วัว รสเมาเบื่อ แก้ลมกองละเอียด แก้นอนไม่หลับ

เห็ดงูเห่ารสเมาเล็กน้อย แก้พิษไข้กาฬ

เห็ดเตยรสเมาเบื่อ แก้ลงแดง แก้ไข้รากสาดจับลำไส้ให้ลงเป็นบิดมูกเลือด

เห็ดตับเต่า รสเย็นเบื่อ แก้ไข้กาฬ แก้ไข้ตักศิลา

เห็ดตับเต่าเกิดจากดิน รสเย็นขื่น บำรุงร่างกายให้แข็งแรง

เห็ดหมาก รสฝาดเบื่อ แก้ท้องเดิน

เห็ดหูหนู รสเย็นหวาน บำรุงร่างกายให้แข็งแรง

ต่อไปนี้จะกล่าวแต่เฉพาะตัวยาที่มีสรรพคุณ ทางยาถ่ายอย่างแรงจนถึงยาระบายอ่อนๆ พอเป็นบรรทัดฐาน

เมล็ดสบู่ขาว น้ำมันในเมล็ดเป็นยาถ่ายอย่างแรงซึ่งเรียกกันว่า น้ำมันสลอดป่าก็เรียก

เมล็ดสลอด เป็นยาถ่ายอย่างแรง

ยางของต้นรงทอง เป็นยาถ่ายอย่างแรง

ยางสลัดได เป็นยาถ่ายอย่างแรง

ยางเทพาโร ยางตาตุ่ม ยางหัวเข้าค่า ยางต้นดอกรัก ยางไม้ทั้ง ๔ ชนิดนี้ เป็นยาถ่ายอย่างแรง

เภสัชเท่าที่กล่าวมานี้ เป็นยาถ่ายอย่างแรงไม่ควรจะใช้ เพราะเป็นอันตรายมากให้คุณต้องระวัง



ต่อไปนี้เป็นยาถ่ายพอขนาดปานกลางซึ่งไม่เป็นอันตราย

ยาดำ เป็นยาถ่ายปานกลาง ถ่ายพิษไข้ทุกอย่าง

เนื้อในฝักราชพฤกษ์ เป็นยาถ่ายไม่ไซ้ท้อง

แก่นลั่นทม ถ่ายพิษทั้งปวง

รากตองแตก ถ่ายพรรดึก

สมอทะเลและใบ ถ่ายโรคได้ทุกชนิดเว้นไว้แต่ไข้

สมอดีงู ใช้ในยาต้มถ่ายไข้

สมอไทย ใช้ถ่ายได้ทุกอย่างรู้ปิดเอง

รากและหัวโกฐน้ำเต้า ใช้ถ่ายได้ดี รู้ปิดเอง

แก่นขี้เหล็ก ถ่ายพิษทั้งปวง

เถาวัลย์เปรียง ถ่ายเสมหะ

ชุมเห็ดเทศทั้ง ๕ ถ่ายในพิษตานทราง

เถาและใบถอบแถบ ถ่ายพิษตานทราง

เถาและผลขี้กาทั้ง ๒ ถ่ายพิษตานทราง

ดีเกลือ ถ่ายพิษไข้และน้ำเหลืองเสีย

จำพวกฆ่ายาพยาธิ์ ต้องอาศัยยาระบายช่วย

เม็ดในสะแกรากสะแก ผลมะเกลือเม็ดมะก่ำตาช้าง เม็ดในมะขามไทย รากทับทิม รากระย่อม รากเล็บมือนาง ยางต้นดอกรัก

จำพวกยาที่ทำให้ลำไส้ขย่อนหรืออาเจียน

เม็ดในและเปลือกฝักราชพฤกษ์ เมล็ดในบวบขม รากโลดทะนงแดง

จำพวกยาที่ใช้ทางไตและกระเพาะเบาละลายก้อนนิ่วและขับปัสสาวะได้ด้วย

รากหญ้าคา รากหญ้าชันกาด รากลำเจียก โคกกระสุน เหง้าสับปะรด กระแดไต่ไม้ หญ้าไซ รากไทยย้อย ยอดสับปะรด หญ้าหนวดแมว รากมะละกอ รากไม้รวกและรากไผ่ ต้นไมยราบ อ้อยแดง ผลมะเฟือง ผักกาดน้ำ ใบอินทนิน (แก้เบาหวาน) ผลมะแว้ง (ขับเสมหะและแก้เบาหวาน) สารส้ม

จำพวกยาสมาน คุมธาตุ แก้ท้องร่วง ลงแดง แก้ปวดเบ่ง แก้บิดมูกเลือด


ยางต้นสีเสียดรสฝาดจัด คุมธาตุ แก้ท้องร่วง

เปลือกต้นสีเสียด แก้ท้องร่วง

หัวขมิ้นอ้อยขมิ้นชัน คุมและสมานรักษาลำไส้

เปลือกลูกแมงคุดรสฝาดจัด สมานและคุมแรง แก้บิดมูกเลือดภายนอก ชะล้างบาดแผล

เปลือกฝิ่นต้น แก้ปวดเบ่ง

เปลือกขี้อ้ายและหางกราย เปลือกต้นแคดอกแดง เปลือกลูกและใบของทับทิม ใบเทียนย้อมมือ เปลือกมะเดื่อชุมพร ใบกระท่อม เปลือกต้นคูน เนระพูสีเทศและไทย โกฐพุงปลา ลูกราชดัด ลูกเบญกานี ยาเหล่านี้รสฝาดทั้งสิ้น คุมธาตุและสมาน แก้ท้องร่วง

จำพวกยาบำรุงธาตุที่ขับน้ำลาย น้ำย่อยอาหาร ให้อาหารมีรสและขับผายลม


สะค้าน รากช้าพลู ดอกดีปลี เง่าขิงแห้ง รากเจตมูลเพลิง ๕ อย่างนี้เรียกว่าเบญจกูล

ใช้เป็นยาประจำธาตุและบำรุงธาตุของคนไทยแต่ครั้งโบราณโดยตรง แพทย์แผนโบราณกันทุกยุคทุกสมัยทั่วประเทศไทย ไม่มีการเปลี่ยนแปลงเลย นอกจากจะเพิ่มยาช่วยฤทธิ์แต่งกลิ่นแต่งรสเท่านั้น ยาที่จะเอามาช่วยฤทธิ์ของเบญจกูลนั้นโดยมากเขาเอา

บอระเพ็ด ลูกกระดอม มะตูมอ่อน แห้วหมู รวม ๔ อย่างนี้ใช้เป็นยาช่วยฤทธิ์และขับผายลม

จำพวกยาบำรุงปอด ทำให้หายใจดีขึ้น หรือปอดพิการ ในคนที่เป็นโรคปอด ที่แพทย์แผนโบราณนิยมใช้กัน


รากเสนียด แก้ปอดพิการ

พระจันทร์ครึ่งซีก แก้ปอดพิการ

ลูกประคำดีควาย เม็ดมะกอก ใช้สุม แก้หอบ

รากยี่โถดอกขาว เป็นพิษให้ถึงตายได้แต่ถ้ารู้จักใช้ก็คงได้ผล

หัวกระเทียม รักษาปอด แก้ปอดพิการ

จำพวกยาที่บำรุงประสาทและบำรุงหัวใจ


เมล็ดแสลงใจและต้น เป็นยาบำรุงประสาทหัวใจ (แต่เป็นยาอันตราย) เมล็ดแรงกว่าต้น

ต้นบัวบกหรือผักหนอก บำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย

ใบยี่โถดอกแดง บำรุงหัวใจ

เมล็ดกาแฟ บำรุงประสาทและหัวใจ

ใบชา บำรุงหัวใจและประสาท

เปลือกสนุ่น บำรุงหัวใจ และชูเส้นชีพจร

จำพวกยาที่ใช้ระงับประสาท ทำให้นอนหลับ และรับประทานอาหารได้


เม็ดชุมเห็ดไทยคั่วให้เกรียม ชงน้ำกิน ทำให้หลับ

ดอกกัญชา ทำให้ง่วงนอนและอยากอาหาร

รากระย่อม ทำให้ง่วงนอนและอยากอาหาร

จำพวกยาแก้ไปทางไข้ แก้ร้อนภายในระหายน้ำ เป็นยาเย็นดับพิษร้อนในโลหิต


รากและเถากะทุงลาย รสจืด แก้ไข้จับสั่น แก้ไข้ทั้งปวง

มะเดื่อชุมพร รากชิงชี่ รากคนทา รากเท้ายายม่อม รากหญ้านาง ยาทั้ง ๕ นี้เรียกว่า เบญะโลกะวิเชียรหรือแก้ว ๕ ดวง หรือยา ๕ ราก แก้ไข้ทุกชนิดตลอดกระทั่งไข้หัวไข้กาฬทุกชนิด

รากพุงดอ แก้ไข้ทุกชนิด ถอนพิษทั้งปวง

เม็ดมะฮอกกานี รสขมจัด ตัดไข้จับ ใช้เมล็ดนึ่งให้สุก ผสมกับเกลือสตุเล็กน้อย แล้วทำเม็ดขนาด ๕ แกรม

รากประทัดใหญ่รสขมจัด ใช้เนื้อไม้กินเป็นยาตัดไข้และดับพิษทั้งปวง

แก่นพญามือเหล็ก ใช้เนื้อไม้กินตัดไข้จับ ดับพิษทั้งปวง

รากปลาไหลเผือก กินตัดไข้จับและดับพิษทั้งปวง

แก่นก้านใบสะเดา กินตัดไข้จับและดับพิษทั้งปวง

เปลือกต้นควีนิน กินตัดไข้

กอนขม กินแก้ไข้จับสั่น

ต้นลูกใต้ใบ แก้ขับปัสสาวะ

พญายา ใช้เนื้อไม้แก้ไข้

รากกรุงเขมา แก้ไข้

จำพวกยาแก้โรคผิวหนังเรื้อนมะเร็ง คุดทะราด และประดงกรากเกลื้อนหิดเหาต่างๆ


เม็ดกระเบา รสเมา ฆ่าเชื้อโรคผิวหนังเรื้อนมะเร็งคุดทะราด

เม็ดกระเบียน รสเมา ใช้แก้โรคผิวหนังเหมือนกันกับกระเบา

หางไหลแดง-ขาว ทำลายเลือดไรเหาเร็น ซึ่งเป็นเชื้อโรคที่มองไม่เห็นด้วยตาเปล่า

ขันทองพยาบาท ใช้เนื้อไม้ แก้โรคผิวหนังทุกชนิด

จำพวกโหรา รสเมา ใช้ทั้งภายในและภายนอก แก้โรคผิวหนังทั้งปวง

ใบชุมเห็ดเทศ แก้กลากเกลื้อน

รากทองพันชั่ง แก้กลากเกลื้อน

เม็ดในสะบ้าใหญ่ เม็ดในสะบ้ามอน เม็ดในสะบ้าดำ เม็ดในสะบ้าลาย หุงเป็นน้ำมัน แก้โรคผิวหนังทุกชนิด

รากหนอนตายอยาก ฆ่าเชื้อริดสีดวง อมแก้แมงกินฟัน

เปลือกข่อย ฆ่าแมงกินฟัน แก้ริดสีดวงจมูก

เม็ดลำโพงหุงเป็นน้ำมัน แก้คัน แก้โรคผิวหนัง

ดอกและใบลำโพง แก้ริดสีดวงจมูกและหอบหืด

จำพวกยาแก้โรคตับและตับพิการ


หัวเต่าเกียด แก้ตับทรุด ดับพิษที่ตับและปอด

เถาลิ้นเสือ แก้ตับทรุด ดับพิษที่ตับและปอด

รากมะเดื่อหอม แก้ตับทรุด ดับพิษที่ตับและปอด

หัวเต่านา แก้ตับทรุด ดับพิษที่ตับและปอด

ใบเงินใบทอง แก้ตับทรุด ดับพิษที่ตับและปอด

จำพวกยาแก้เสมหะและน้ำลายเหนียว แก้ไอ

รากและผลมะแว้ง รากมะอึก รากมะเขือขื่น รากส้มกุ้ง หัวผักหนาม ผลสับปะรด มะขามเปียก ใบส้มเสี้ยว ใบส้มป่อย ฝักส้มป่อย รากชะเอมเทศ รากชะเอมไทย เม็ดเทียนดำ กานพลู ดอกดีปลี น้ำจากผลส้มต่างๆ เช่น มะกรูด มะงั่ว เป็นต้น ใช้แก้เสมหะ น้ำลายเหนียว แก้ไอ

จำพวกยาร้อนในทางแก้จุกเสียดแน่นเฟ้อ ขับลมในลำไส้ให้ผายและเรอ มีคุณในทางบำรุงธาตุเล็กน้อย

เมล็ดพริกไทย รากเจตมูลเพลิง ดอกดีปลี ขิง เถาสะค้าน รากเจตพังคี รากข่าต้น เทพธาโร ว่านน้ำ หัศคุณเทศ หัศคุณไทย ใบคนทีสอ ใบกระเพราทั้ง ๒ ดอกกานพลู ลูกจันทน์เทศ รากจันทน์เทศ ลูกกระวาน ลูกเร่ว ลูกผักชีลา เปลือกอบเชยเทศ เปลือกอบเชยไทย เปลือกต้นมะรุม เปลือกต้นกุ่มบก เปลือกต้นกุ่มน้ำ ต้นแมงลักน้ำ กะเพราป่า

จำพวกยาเย็น แก้พิษอักเสบ แก้พิษฝีต่างๆ แก้ปวดบวม แก้พิษร้อนภายใน แก้พิษตะขาบ แมลงป่องขบต่อย

หัวมหากาฬ รางจืดและรางเย็น รากสาระพัดพิษ รากระงับพิษ รากเถาตำลึง รากและใบฝักขาว รากบัวหลวง หญ้าแพรก หญ้าปากควาย ทองหลางใบมน ทองระอา เกล็ดนาคราช ใช้ฝนทาภายนอก จักรนารายณ์ ฆ้องสามย่าน คว่ำตายหงายเป็น ว่านหางจรเข้

จำพวกยาที่ใช้แก้น้ำดี แก้ดีพิการ


ต้นผักขวง บำรุงน้ำดีให้เป็นปกติ

รากน้ำเต้าขม บำรุงน้ำดีแก้ดีแห้ง

รากบวบขม บำรุงน้ำดีและขับน้ำดีให้ตกลำไส้

ก้านสะเดา แก้ดีพิการ (ให้นอนสะดุ้ง)

จำพวกยาขับเหงื่อและถอนพิษไข้


พระขรรค์ชัยศรี ทำให้ตัวเย็นและหนาว เหงื่อตกมาก

ใบกุ่มน้ำ ขับเหงื่อ ถอนพิษไข้ ทำให้ตัวเย็น

จำพวกยาแก้ไอและอาเจียนเป็นโลหิต


ใบว่านหอยแครง ต้มรับประทานบ่อยๆ แก้อาเจียนเป็นโลหิต

หญ้าเกล็ดหอยจีน แก้อาเจียนเป็นโลหิต แก้ช้ำใน

ต้นกระเม็ง แก้อาเจียนเป็นโลหิต บำรุงโลหิตน้ำปูนใสเป็นกระสาย

ใบต้นเลือดแรดหรือต้นแมงสาบ แก้อาเจียนเป็นโลหิต สุราเป็นกระสาย

หัวผักกาดสด ผสมกับน้ำตาลทราย แก้อาเจียนเป็นโลหิต

เขาสัตว์คั่วให้ไหม้ แก้อาเจียนเป็นโลหิต

จำพวกยาที่แก้ปวดในหูและฝีในหู


น้ำคั้นจากใบหูเสือไทยสด หยอดหู แก้ปวดในหู

น้ำคั้นจากใบหูเสือจีนสด หยอดแก้ปวดในหู

เห็ดกระถินพิมานฝนกับสุรา หยอดหูแก้ปวด

พิมเสนเกล็ดอย่างดีใส่หู แก้ปวดหู

คั้นจากหัวกระเทียมสด หยอดหู แก้หูตึง หูอื้อ

จำพวกยาที่แก้น้ำเหลืองเสีย แก้กามโรคเข้าข้อออกดอก สรรพคุณคล้ายกับไอโอโดของฝรั่ง เป็นยาทำให้น้ำเหลืองแห้ง ข้าวเย็นเหนือ ข้าวเย็นใต้ หัวยั้ง รากมะดูก ใบพลูแก ใบพลูคาว กำมะถัน ปรอท รากสะแก สารหนู

จำพวกยาที่ใช้บำรุงโลหิต

ดอกคำไทย ดอกคำฝอย ฝางเสน เลือดแรด เลือดค้างคาว เลือดค่าง เลือดม้า เลือดสมเสร็จ

จำพวกยาขับฟอกโลหิตระดู

เกล็ดนาคราช หางไหลแดง มะไฟเดือน ๕ รากอังกาบ เอื้องเพ็ดม้า นมตำเรีย ตะไคร้หอม ไพล พริกไทย ใบส้มเสี้ยว รากเจตมูลเพลิง ลูกคัดเค้า หญ้ายองไฟ ส้มทุกชนิด สารส้ม

จำพวกยาที่แก้พิษฝีภายใน

ต้นเหงือกปลาหมอทั้งต้น ชะมดต้นหรือฝ้ายผี ผักเสี้ยนผี

จำพวกยาหอมชูกำลัง


ข้าวงอกรสหวานเย็น บำรุงกำลัง

นมทุกชนิด บำรุงกำลัง

น้ำตาลขันทศกร น้ำตาลกรวดรสหวานเย็น บำรุงกำลัง ทำให้เบาคล่อง แก้เสมหะจุกคอ ทำให้ชุ่มคอ

น้ำตาลทรายและน้ำอ้อยดิบสดรสหวาน ขับน้ำเหลือง ล้างทางปัสสาวะทำให้ชุ่มชื่น

น้ำตาลโตนดรสหวานเย็นเล็กน้อย ชูกำลัง ขับเลือดลม

น้ำดอกไม้รสหวานเล็กน้อย ทำให้ใจชุ่มชื่น

น้ำผึ้งรสหวาน แก้อกใจแห้ง แก้สะอึก

น้ำมะพร้าวรสหวาน ชูกำลัง

น้ำตาลจาก สมานริดสีดวงทวาร

น้ำตาลสดรสหวานเย็น ชูกำลัง บำรุงหัวใจให้สดชื่น

น้ำส้มสายชู ขับเลือดลมให้แล่นทั่วกาย คือชูกำลังใจ และขับชีพจร

น้ำข้าวเช็ด ชูกำลัง แต่มักจะทำให้เกิดลมและกระษัย

รังนกนางแอ่นทะเล บำรุงกำลัง บำรุงความกำหนัด แต่มักจะให้เสมหะ

หัวหญ้าปีนตอรสหวานมันเล็กน้อย บำรุงกำลัง บำรุงตับปอดหัวใจ

เง่าบัวหลวงและเม็ดบัว รสหวานมันเย็นเล็กน้อย บำรุงกำลัง แก้กระษัย แก้ร้อนใน ระหายน้ำ

หัวแห้วหมูและหัวกระจับ รสขมมันเล็กน้อย บำรุงกำลังและบำรุงครรภ์รักษา

ต้นการะบูนรสหอมร้อน ทำให้อาหารงวด แก้โรคตา ขับเสมหะ ขับลมให้ผาย กระจายลมทั้งปวง

แก่นจันทน์เทศกลิ่นหอมรสขมร้อนเล็กน้อย แก้ไข้ดีเดือด ดีพลุ่ง บำรุงตับปอดหัวใจ

จันทนากลิ่นหอมรสเย็นขมเล็กน้อย บำรุงดวงจิตมิให้ขุ่นมัว บำรุงตับปอดให้ชุ่มชื่น

จันทน์แดงกลิ่นหอมรสฝาดขม บำรุงตับปอด บำรุงเสมหะโลหิตให้เป็นปกติ

แก่นมะหาดรสร้อนเฝื่อน ละลายเลือด แก้ลม แก้กระษัย แก้เส้นเอ็นพิการ ไม่ผูกไม่ถ่าย

แก่นกันเกรารสมันเฝื่อนฝาดขมเล็กน้อย บำรุงมันในกาย เป็นยาอายุวัฒนะ

แก่นพรมรสเฝื่อนขมเล็กน้อย บำรุงมันในกาย บำรุงกำลังทำให้ร่างกายแข็งแรง

แก่นปรูรสจืดเฝื่อน บำรุงน้ำเหลือง บำรุงกำลังให้เป็นปกติ

จันทน์ชะมดกลิ่นหอมรสขมเล็กน้อย บำรุงดวงจิตมิให้ขุ่นมัว

รากเตยหอมรสหวานเย็นเล็กน้อย บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น

โด่ไม่รู้ล้มรสกร่อยจืดขื่นเล็กน้อย ชูกำลัง (มักเกิดกระษัย)

เปลือกสนุ่น ชูชีพจร

ต้นน้ำนมราชสีห์รสขม คุมบำรุงกำลังให้เกิดน้ำนม

หัวถั่วพูรสชุ่ม ชูกำลัง

รากแฝกหอมรสขมเย็น บำรุงดวงจิตมิให้ขุ่นมัว

ชะลูดรสหอมชุ่ม บำรุงกำลังและตับปอดหัวให้ชุ่มชื่น

อบเชยรสหวานหอม บำรุงดวงจิต แก้อ่อนเพลีย ทำให้มีกำลัง

กฤษณากลิ่นหอมรสเย็นสุขุม บำรุงโลหิตในหัวใจ (คือมีอาการหน้าเขียวตาเขียว) เพราะปอดฟอกโลหิตช้าหัวใจสูบฉีดไม่ทันให้หายมีอาการปกติได้โดยเร็ว

กะลำพักรสขมมันเย็นหวาน คุมบำรุงตับปอดหัวใจให้มีกำลัง ดับพิษเสมหะและโลหิต

ขอนดอกกลิ่นหอมรสจืด บำรุงตับปอดหัวใจ บำรุงครรภ์รักษา

รากสามสิบรสหวานเย็นชุ่ม บำรุงครรภ์รักษา บำรุงตับปอดให้เป็นปกติ

โสมเกาหลีรสเอียนหวานเล็กน้อย บำรุงกำลังทำให้มีน้ำลาย ทำให้เส้นเอ็นแข็งแรง

เขากวางอ่อนรสร้อนเล็กน้อย บำรุงกำลัง บำรุงความกำหนัด

ลูกชะเอมรสหวาน บำรุงกำลัง แก้คอแห้ง

หัวชวนชิดอย่างดีรสสุขุม บำรุงกำลัง แก้ช้ำในทุกอย่าง (หัวชวนชิดนี้มาจากเมืองจีนแต่อย่างดี)

อำพันทองรสเอียนคาวเล็กน้อย แก้ลม แก้เสมหะ ทำให้มีกำลัง

โคโรครสเฝื่อนมันเล็กน้อย แก้น้ำลายเหนียว เสมหะจุกคอ บำรุงกำลัง

หัวบัวรสขมเย็น บำรุงกำลัง



จำพวกยาที่ช่วยในทางธาตุ


เปลือกโมกมันรสร้อนเล็กน้อย บำรุงธาตุให้เป็นปกติ แก้บิด

เปลือกโมกหลวงรสร้อนเล็กน้อย บำรุงธาตุให้เป็นปกติ แก้บิด

หัวกกลังการสร้อน บำรุงธาตุให้เป็นปกติ

แสลงใจรสเมาเบื่อขมเล็กน้อย ตัดไข้ตัดพิษกระษัย เจริญอาหารบำรุงหัวใจ (แต่เป็นยาอันตราย)

ลูกจันทน์เทศรสร้อนหอมฝาด แก้ลม แก้ปวดรัดมูก แก้เสมหะและโลหิต

ดอกจันทน์ (รก) รสฝาดหอมร้อน บำรุงโลหิตทำให้ผิวเหลืองงาม

ลูกกระวานและใบรสฝาดร้อน แก้ลมสันนิบาต แก้สันนิบาตลูกนก

กานพลูรสเผ็ดปร่าชา แก้ปวดท้อง แก้ลม เหน็บชา แก้พิษเลือด พิษน้ำเหลือง และน้ำคาวปลา ทำอุจจาระให้เป็นปกติ และดับกลิ่นกล้า

ลูกเร่วรสปร่าร้อน ชักโลหิตให้ขึ้นเบื้องสูง แก้ไข้สันนิบาต

ตะไคร้กลิ่นหอมรสปร่าเล็กน้อย แก้คาวคอ แก้เบื่ออาหาร ขับปัสสาวะเจริญอาหาร

แมงลักรสปร่า แก้คลื่นเหียนอาเจียน

ลูกมะตูมอ่อนรสหวานปร่าเล็กน้อย บำรุงธาตุ บำรุงเนื้อหนังให้สมบูรณ์ ชูกำลัง แก้ระหายน้ำ รักษาธาตุ

แห้วหมูรสขมหวานมันสุขุม แก้ไข้ทุกอย่าง บำรุงปัถวีธาตุ เป็นยาอายุวัฒนะ

ลูกผักชีลารสหวานเผ็ดหอมปร่า บำรุงมันในกระดูก แก้อ่อนเพลีย แก้คลื่นเหียนอาเจียน แก้คาวคอ ชูกำลัง บำรุงธาตุให้เป็นปกติ

หญ้าตีนนกรสขม บำรุงน้ำดี แก้คลื่นเหียน

ลูกยอรสหวานเผ็ดเล็กน้อย แก้อาเจียน แก้ร้อนในอก แก้ตัวเย็น

น้ำดีทุกชนิดรสขมหวานเล็กน้อย บำรุงน้ำดีทำรสยาให้แล่นเร็วดับพิษภายใน ทำดวงจิตให้ชุ่มชื่น แก้คลั่งเพ้อสติลอย ตาลอย

กะเพราทั้ง ๕ รสปร่าเผ็ดเล็กน้อย ตั้งธาตุ แก้ปวดท้องๆ ขึ้น แก้ลม แก้พิษตานทราง
อบเชย บำรุงธาตุ

จำพวกยาแก้พิษตานทราง


ชุมเห็ดเทศกลิ่นเหม็นเบื่อรสเอียนเล็กน้อย แก้ตานทราง แก้ท้องขึ้น แก้นอนไม่หลับ

เปลือกไข่เน่ารสหวานสุขุมเล็กน้อย แก้ตานทราง แก้อาจมมิให้เสีย

สะแกทั้ง ๕ รสเบื่อเล็กน้อย ขับพยาธิ์ในท้อง แก้ฝีตานทราง

เล็บมือนางรสเอียนเบื่อเล็กน้อย ขับพยาธิ์ แก้พิษตานทราง

ผลเล็บมือนาง กินทำให้สะอึก แต่มีคุณสมบัติขับไส้เดือน

มะเกลือทั้ง ๕ รสเอียนเค็มเล็กน้อย ขับพยาธิ์ แก้กระษัย แก้ตานทราง

ผลมะเกลือก กินขับไส้เดือนดีนัก

ตานดำรสเอียนเค็มเล็กน้อย แก้พยาธิ์ แก้ตานทราง แก้ไข้ในกระดูกพิการ (คือไขในกระดูกไม่มีกำลัง) ทำให้แข็งแรง

ตานเสี้ยนรสเอียนจืดเบื่อเล็กน้อย แก้ตานทราง กล่อมอาจมมิให้เป็นปกติ

ตานขโมยรสเบื่อ แก้ตานทรางที่มีตัวพยาธิ์

ตานหม่อมรสหวานชุ่มเล็กน้อย แก้ตานทราง บำรุงเนื้อให้ชุ่มชื่น คุมอาจม

ตาลโตนดรสหวานเย็น ดับพิษตานทราง ชูกำลัง บำรุงดวงจิตให้ชุ่มชื่น

ตานทั้ง ๕ เป็นยาคุม แก้โรคตานทราง

ผักกาดรสเอียนเบื่อเล็กน้อย แก้พิษตานทราง

หญ้าใต้ใบรสขมเย็น แก้พิษตานทราง แก้ไข้ทุกชนิด

หญ้าวงช้างรสเย็น แก้พิษตานทราง

หมากดิบน้ำค้างรสเย็น แก้พิษตานทราง

ขี้แมลงสาบกลิ่นเหม็นสาบ แก้เม็ดยอ แก้ตานทราง แก้พิษอักเสบและพิษทุกอย่าง

ต้นหางปลาช่อน แก้เม็ดยอด แก้ตานทราง แก้พิษทั้งปวง

ใบลาน แก้พิษตานทรางและแก้พิษต่างๆ

ขนเม่น แก้พิษตานทรางและพิษกาฬ

แววนกยูง แก้สะอึก แก้พิษตานทราง แก้พิษกาฬและพิษทั้งปวง

เปลือกไข่ฟัก แก้เกล็ดกระดี่ขึ้นตา

ตับไก่ตับกระต่ายตับหมู บำรุงตับและร่างกาย แก้ตามืดมัว

ดอกไม้จีนและดอกกระถินหัวหงอก บำรุงตับและเกล็ดกระดี่ขึ้นตา

เถาวัลร์ตา แก้ตับทรุดและชักตับ

หัวเต่ารั้วรสหวานเย็นและขมเล็กน้อย ดับพิษที่ตับปอดหัวใจ

กระพังโหมกลิ่นเหม็น แก้ตานทราง แก้ดีรั่ว เป็นยาอายุวัฒนะ

จำพวกแก้ไปในทางปัสสาวะพิการ


น้ำมันยาง กล่อมเสมหะ แก้หนองใน สมานแผล

ใบยาง กินตัดลูก

ละหุ่งทั้ง ๒ รสจืดขื่นเล็กน้อย แก้ช้ำรั่ว ขับน้ำนม ขับเลือดลม

เอื้องบก แก้ช้ำรั่ว

ใบไผ่สีสุกและใบไผ่ป่า ประสะโลหิต และล้างทางปัสสาวะ

รากไม้รวกรสอร่อยเอียนเล็กน้อย ขับปัสสาวะ แก้ระหายน้ำ แก้กาฬมูตร แก้เบาแดงขุ่นข้น

รากไผ่ป่าและรากไผ่สีสุกรสอร่อยเอียน ชำระเสมหะและโลหิต ขับปัสสาวะ

รากอังกาบรสเฝื่อน ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะแดง

รากมะละกอรสฉุนเอียน ขับปัสสาวะ บำรุงน้ำนม

รากไอ้เหนียว แก้กาฬมูตร ขับปัสสาวะ

รากหญ้าคารสหวานเย็น ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะแดง

รากลำเจียกรสเย็นหวานเล็กน้อย แก้พิษเสมหะและโลหิต ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะแดง

โคกกระสุนรสขื่นขมเค็มเล็กน้อย ชำระล้างปัสสาวะให้ปกติ

ข้าวเย็นทั้ง ๒ รสกร่อยหวานเล็กน้อย แก้ปัสสาวะแดงขุ่นข้น แก้หนองใน ดับพิษในกระดูกแก้ประดงคุดทะราด

หัวหญ้าชันกาดรสเบื่อเอียน กัดฝ้ารักษาดวงตา ขับและชำระล้างปัสสาวะ แก้นิ่ว

เง่าสับปะรดรสหวานเย็น กัดและล้างปัสสาวะ แก้ขัดข้อ

หญ้าไซรสจืดขม ฟอกปัสสาวะ

อ้อยแดง บำรุงอาโปธาตุ ทำให้เกิดกำลังเกิดน้ำมูตร

กำยานกลิ่นหอม แก้ลมจร ห้ามกลิ่นทั้งปวง บำรุงเส้นเอ็น ขับน้ำมูตร

สารส้มรสเปรี้ยวเฝื่อนฝาด ขับปัสสาวะ ทำให้สะอาด ฟอกโลหิต

ตะไคร้หางนากรสจืด ขับปัสสาวะ

เบื้ยจั่นและเบี้ยผู้รสเค็มกร่อย ขับปัสสาวะ แก้ปวดเบา แก้เส้นเอ็น แก้กระษัย

น้ำด่างๆ รสเค็มขื่น ฟอกล้างเมือกขุ่นข้นของปัสสาวะ

ผักกาดน้ำรสจืดเอียน ขับปัสสาวะ แก้ขัดเบา แก้เบาแดงขุ่นข้น แก้ช้ำรั่ว

รากต่อไส้รสจืดเอียน รู้ต่อเส้นต่อเอ็น ขับปัสสาวะ

พริกหาง ขับปัสสาวะ บำรุงธาตุ

จำพวกยาขับโลหิตและน้ำเหลืองเสีย


เสนียด แก้ฝีภายใน และบำรุงธาตุ

สักรสร้อนเผ็ดเล็กน้อย บำรุงโลหิต แก้ลมในกระดูก ขับระดูขาว แก้อ่อนเพลีย

สักขีรสฝาดเผ็ด บำรุงโลหิต กล่อมเสมหะและโลหิตและอาจม

กรัก (คือแก่นขนุน) รสหวานชุ่มฝาดขมเล็กน้อย บำรุงกำลัง บำรุงโลหิต ทำเลือดให้เย็น สมาน

ฝางรสขื่นฝาด บำรุงโลหิต แก้ปอดพิการ ขับหนอง รักษาอาโปธาตุมิให้ร้อน

แกแลรสขื่นชาขมเล็กน้อย บำรุงน้ำเหลืองให้เป็นปกติ บำรุงกำลัง

แก่นประดู่ลาย กลิ่นหอมร้อนรสขมฝาดเล็กน้อย คุมอ่อนๆ บำรุงและกล่อมโลหิต ระงับเสมหะและโลหิต

ผักเป็ดแดง ดับพิษโลหิต

ขมิ้นเครือ บำรุงน้ำเหลืองให้เป็นปกติ

เปลือกนนทรีและเปลือกตาเสือ รสฝาด ขับโลหิต กล่อมเสมหะในโลหิต

เลือดแรดรสมันคาวเล็กน้อย บำรุงโลหิต แก้เลือดช้ำและช้ำใน ขับเลือดก้อนให้กระจาย

ดอกคำฝอยและคำไทยรสหวานเล็กน้อย บำรุงโลหิตและน้ำเหลือให้เป็นปกติ

หญ้าฝรั่น รสเย็นชุ่มหอม บำรุงโลหิต ทำให้มีกำลัง

ครั่ง รสฝาด บำรุงโลหิต ห้ามเสมหะ คุมอาจม

สนิมเหล็ก รสฝาดหวาน เขม่าเหล็ก รสเผ็ดเย็น บำรุงโลหิตห้ามเลือด แก้ม้ามย้อย ม้ามแลบ แก้คุดทะราด สมานแผล

จุกโรหินี รสสุขุม แก้ไข้เพื่อโลหิต แก้ลมปลายไข้

การะบูนรสหอมร้อนปร่าชาเมา (กระบูนชนิดกลั่นแล้ว) แก้ปวดท้องๆ ร่วง บำรุงความกำหนัด ขับเหงื่อ แก้ปวดตามเส้น เกลื่อนฝี แก้เคล็ดบวม ขัดยอก เส้นสะดุ้ง กระตุกปวกขันข้อบวมเป็นพิษ ฯลฯ

ดีสัตว์ต่างๆ

ที่โบราณใช้เป็นยากันมาแต่ดั้งเดิมจนบัดนี้ คือดีหมูป่า ดีหมี ดีงูเหลือม ดีจระเข้ ดีโคเถื่อน ดีควายเผือก ดีค่าง ดีนกกาน้ำ ดีตะพาบน้ำ ดีงูเห่า

ตามสรรพคุณโบราณท่านกล่าวว่า น้ำดีสัตว์ต่างๆ มีรสขมหวาน ดับพิษภายใน แก้พิษเพ้อคลั่ง สติลอย ตาลอย บำรุงน้ำดีพารสยาให้แล่นเร็วไปทั่วตัว ทำให้ใจชุ่มชื่น และยังมีคุณพิเศษเฉพาะดีต่างหากอีก ดังได้แจ้งไว้แล้ว

ลักษณะของดีสัตว์ตากแห้งแล้ว


ดีงูเหลือม แบนและยาวปลายขั้วโตกว่าต้นขั้ว

ดีงูหลาม ต้นขั้วเล็กปลายขั้วกลมแบบไม่มีพังผืด

ดีจระเข้ ต้นขั้วและปลายขั้วคล้ายดีงูเหลือม ขั้วฝักมีพังผืดติดมาก

ดีหมี ต้นขั้วเล็กกว่าปลายขั้วเล็กน้อย คล้ายดีจระเข้แต่ไม่มีพังผืด เนื้อใสส่องดูที่แดดคล้ายกระจกเป็นเงาเหลือง

ดีหมูป่า เล็กกว่าดีสัตว์อื่นๆ สีขุ่นมัว

ดีโคเถื่อน ใหญ่เท่าจาวมะพร้าวเขื่องๆ

ดีควายเผือก ใหญ่เท่ากับดีโคเถื่อนสีขุ่นมัว

ดีค่าง เล็กเท่าเมล็ดถั่วเหลือง

ดีตะพาบน้ำ กลมแข็งเท่าเม็ดพุทราสีขุ่นมัว

ดีงูเห่า กลมแข็งเท่าเม็ดพุทธรักษา

หมวดสรรพคุณรวม


สรรพคุณรวมของพิกัติ ตรีผลา

แก้โรคเกิดจากดี เสมหะและลมในกองธาตุฤดู และอายุสมุฏฐาน

สรรพคุณรวมของพิกัติ ตรีกฏุก

แก้โรคเกิดจากลม และเสมหะดี ในกองธาตุฤดูและอายุสมุฏฐาน

สรรพคุณรวมของพิกัติ ตรีสาร

แก้โรคเกิดจากเสมหะ และดีลมในกองธาตุฤดู และอายุสมุฏฐาน

สรรพคุณรวมของพิกัติ เบญจกูล

กระจายกองลมและโลหิต แก้คูถเสมหะแก้ลมพานไส้ และบำรุงในกองธาตุทั้ง ๔

สรรพคุณรวมของพิกัติ เบญจโลกวิเชียร

กระทุ้งพิษ หรือถอนพิษต่างๆ แก้ไข้ต้นมือ

สรรพคุณรวมของพิกัติ จันทน์ทั้ง ๕

แก้ไข้เพื่อดีและโลหิต บำรุงตับปอด บำรุงหัวใจ และแก้พยาธิ์ บาดแผล

สรรพคุณรวมของพิกัติเกสรทั้ง ๕

แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ไข้จับ แก้ไข้เพื่อลม แก้ไข้เพื่อปัถวีธาตุให้เจริญอาหาร แก้โรคตา

สรรพคุณรวมของพิกัติเบญจตานทั้ง ๕

แก้พิษตานทราง แก้อุจจาระธาตุพิการ บำรุงเนื้อหนังกระดูกขับพยาธิ์

สรรพคุณรวมของพิกัติดีทั้ง ๕

แก้โรคทั้ง ๓ สมุฏฐาน คือ ดี โลหิต และธาตุลมที่พิการ ขับรสยาให้แล่นเร็ว

สรรพคุณรวมของพิกัติเหล็กทั้ง ๕

แก้พิษโลหิตทั้งบุรุษและสตรี บำรุงกำลังให้แข็งแรง

สรรพคุณรวมของพิกัติเกลือพิเศษ

ชำระล้างลำไส้ เสมหะ ปัสสาวะ บำรุงและแก้ธาตุทั้ง ๔

สรรพคุณรวมของพิกัติบัวทั้ง ๕

รสขมฝาด ชูกำลัง บำรุงหัวใจ แก้ลมพานไส้ แก้อุจจาระธาตุ แก้ไข้เพื่อลมและโลหิต แก้ไข้รากสาด (ไทยฟอย)

สรรพคุณรวมของพิกัติบัวพิเศษ

รสขมฝาด แก้ไข้อันบังเกิดแต่ธาตุทั้ง ๔ แก้ลม แก้เสมหะและโลหิตและบำรุงโลหิต

สรรพคุณรวมของพิกัติโหราทั้ง ๕

รสเมาเบื่อ แก้พิษสัตว์ ทำให้อาเจียน ขับลม ขับระดูสตรีขับโลหิตช้ำ

สรรพคุณรวมของโหราพิเศษ

รสเมาเบื่อ แก้โรคพยาธิ์ผิวหนัง คือกลากเกลื้อน เรื้อนมะเร็งคุดทะราด ฆ่าพยาธิ์บาดแผล แก้บาดทะยัก

สรรพคุณรวมของพิกัติเบญจโลหะ

แก้โรคดี เสมหะลมที่เป็นพิษ แก้ริดสีดวง ทำลายพยาธิ์

สรรพคุณรวมของสัตตโลหะ

แก้โรคดี เสมหะลมที่เป็นพิษ แก้ริดสีดวง ทำลายพยาธิ์ ดับพิษถอนพิษ ชำระล้างลำไส้ แก้โรคตับ

สรรพคุณรวมของพิกัติเนาวโลหะ

แก้โรคดี เสมหะลมที่เป็นพิษ แก้ริดสีดวงทำลายพยาธิ์ ดับพิษ ถอนพิษชำระล้างลำไส้ แก้โรคตับ แก้ลมขับระดูร้าย สมานลำไส้

สรรพคุณรวมของพิกัติเทียนทั้ง ๕

แก้ลม เสมหะดีระคนกัน แก้พิษโลหิต แก้ทางปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้มุตกิด บำรุงธาตุ บำรุงกำลัง

สรรพคุณรวมของพิกัติเทียนทั้ง ๗

แก้ลม เสมหะดีระคนกัน แก้พิษโลหิต แก้ทางปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้มุตกิด บำรุงธาตุ บำรุงกำลัง แก้ลมในท้อง แก้ลม แก้พรรดึก ลมครรภ์รักษา

สรรพคุณรวมของพิกัติเทียนทั้ง ๙

แก้ลม แก้เสมหะและดีระคนกัน แก้พิษโลหิต แก้ทางปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้มุตกิด บำรุงธาตุ บำรุงกำลัง แก้ลมในท้อง แก้ลม แก้พรรดึก แก้ลมครรภ์รักษา แก้ธาตุกำเริบ หย่อนพิการ แก้โลหิตน้อย แก้กระษัยเส้นเอ็นพิการ

สรรพคุณรวมของพิกัติเทียนพิเศษ

แก้ลม เสมหะดีระคนกัน แก้พิษโลหิต แก้ทางปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้มุตกิด บำรุงธาตุ บำรุงกำลัง แก้ลมในท้อง แก้ลม แก้พรรดึก แก้ลมครรภ์รักษา แก้ธาตุกำเริบหย่อนพิการ แก้โลหิตน้อย แก้กระษัยเส้นเอ็นพิการ แก้ปิตตะปัถวีธาตุ แก้ลมหทัยวาตบาดทะจิต

สรรพคุณรวมของพิกัติโกฐทั้ง ๕

แก้ไข้จับ แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้หืดไอ แก้โรคปอด แก้โรคในปาก แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง บำรุงโลหิต

สรรพคุณรวมของพิกัติโกฐทั้ง ๗

แก้ไข้จับ แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้หืดไอ แก้โรคปวด แก้โรคในปาก แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง บำรุงโลหิต แก้ไข้เรื้อรัง แก้หอบสะอึก บำรุงกระดูก

สรรพคุณรวมของพิกัติโกฐทั้ง ๙

แก้ไข้จับ แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้หืดไอ แก้โรคปอด แก้โรคในปาก แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง บำรุงโลหิต แก้ไข้เรื้อรัง แก้หอบสะอึก บำรุงกระดูก แก้ไข้ในกองธาตุอติสาร แก้ไส้ด้วนไส้ลาม ขับระดูร้าย

สรรพคุณรวมของพิกัติโกฐพิเศษ ๑๒

แก้ไข้จับ แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้หืดไอ แก้โรคปอด แก้โรคในปาก แก้ลมในกองธาตุ ชูกำลัง บำรุงโลหิต แก้ไข้เรื้อรัง แก้หอบสะอึก บำรุงกระดูก แก้ไข้ในกองธาตุอติสาร แก้ไส้ด้วนไส้ลาม ขับระดูร้าย กระจายลมขับลมในลำไส้ ขับพยาธิ์ แก้หนองใน แก้สีดวงทวาร

สรรพคุณรวมของพิกัติด่าง

รสเค็มขื่นเฝื่อน ชำระล้างลำไส้ ขับปัสสาวะ ขับมุตกิด แก้นิ่ว แก้นิ่วและโรคกระษัย

สรรพคุณรวมของพิกัติสัตตเขา

รสจืดมันเย็น ดับพิษถอนพิษ ถอนพิษผิดสำแดง แก้ร้อนพิษไข้ พิษกาฬ ใช้ได้ทั้งภายนอกภายใน

สรรพคุณรวมของพิกัติเนาวเขี้ยว

เขี้ยวสัตว์ต่างๆ รสจืดคาวเล็กน้อย ดับพิษในกระดูก แก้เส้นเอ็นพิการ แก้บวมภายนอก

สรรพคุณรวมของพิกัติเนาวหอย

รสเค็มกร่อย ขับลมในลำไส้ และชำระล้างลำไส้ ขับนิ่ว ขับปัสสาวะ บำรุงกระดูก แก้โรคกระษัย

หมวดสรรพคุณพิเศษ ซึ่งย่อมาจากสรรพคุณในเภสัชวัตถุเพื่อจำง่ายสะดวกแก่การเปรียบเทียบของนักศึกษา และสะดวกแก่การท่องจำด้วย

เปลือกตะโกนารสฝาด บำรุงธาตุ บำรุงความกำหนัด

รากหนาดคำรสเฝื่อน แก้สิว ขับปัสสาวะ แก้โรคไต

รากพญาสัตบรรณรสขม แก้ไข้เพื่อดี ขับลมให้ผาย

ต้นน้ำนมราชสีห์รสขม บำรุงกำลัง บำรุงโลหิตให้เกิดน้ำนม

รากตับเต่ารสฝาดขม แก้พิษตานทราง แก้วัณโรค

เถาวัลย์เปรียงรสเอียน ถ่ายเส้น ถ่ายกระษัย บำรุงเส้นเอ็น

เถาคุย รสฝาด แก้ลมขัดตามข้อ แก้ปวดในกระดูก

หัวขมิ้นอ้อยรสฝาดเฝื่อน แก้ไข้รักษาลำไส้ บำรุงธาตุ

แก่นมหาดรสร้อนเมา ขับพยาธิ์เส้นด้ายและไส้เดือนตัวตืด

ผักเสี้ยนผีรสขมสุขุม บำรุงธาตุไฟ แก้พิษฝี แก้ไข้

ผักแพรวแดงรสร้อน แก้ลม แก้โรคท้องมาน กระเพาะพิการ

รากชิงชี่ รสขม แก้ไข้ แก้ลมนอกลำไส้ ขับลมผาย

เถาชิงช้าชาลี รสขม แก้ไข้เพื่อโลหิต แก้พิษไข้เหนือ

แก่นพญามือเหล็ก รสขม ตัดไข้จับ ดับพิษโลหิต แก้กระษัย

หัวไพล รสเฝื่อนร้อน ขับระดูสตรี แก้โลหิต แก้กำเดา รักษาธาตุ

ผิวลูกมะกรูด รสร้อน แก้ลมขับระดูสตรี ขับลมในลำไส้

รากปลาไหลเผือก รสขม แก้ไข้ ตัดไข้จับ ขับเหงื่อ

หัวเปราะหอมรสเผ็ดขม ขับลมในลำไส้ แก้ไข้หวัด

หัวตะไคร้รสหอมปร่า บำรุงไฟธาตุ แก้ทางปัสสาวะพิการ

ต้นจันทน์หอมรสเผ็ดหอม ขับลมในลำไส้ แก้จุกเสียดแน่น

กระดูกแร้งกระดูกกาเผา แก้พิษกาฬ พิษไข้ทั้งปวง

เลือดแรด รสมันคาว บำรุงโลหิต แก้ชอกช้ำกระจายโลหิตที่คั่งค้าง

รังหมาร่า รสจืดมัน แก้ไข้ แก้ลม แก้เสมหะถอนพิษต่างๆ

เปลือกไข่ฟัก (เผา) แก้เกล็ดกระดี่ขึ้นตา บำรุงกระดูก

ขนหางนกยูง แก้พิษกาฬ แก้ทรางชัก แก้ริดสีดวงจมูก

ตับหมู กระต่าย ไก่ รสมัน บำรุงตับ บำรุงโลหิต บำรุงสายตา

โคโรค รสมันเฝื่อน ละลายเสมหะเหนียวข้น และแก้โรคตา

คุลิก่า รสเย็น ดับพิษร้อน ถอนพิษสำแดงต่างๆ

ลิ้นทะเล รสจืดเฝื่อน แก้โรคตานทราง โรคฟัน และกัดสิวฝ้า

ขนเม่นเผา แก้พิษไข้กาฬ พิษตานทราง แก้หละ

ขี้แมงสาบคั่ว แก้ฝีหละ แก้ตานทราง และพิษอักเสบ

หัวเต่านารสจืด แก้ตับทรุด แก้จุกผามม้ามย้อย

ชะมดเช็ดชะมดเชียง รสหอมเย็นคาว บำรุงหัวใจให้ชุ่ม

อำพันทอง รสเอียนคาวหอม แก้เสมหะและลม บำรุงกำลัง

อำพันเกสร รสเฝื่อนกลิ่นหอม แก้เสมหะ แก้ลม บำรุงความกำหนัด

เขากวางอ่อน รสร้อน เล็กน้อย บำรุงกำลัง

เขากวางแก่ รสเย็น ถอนพิษ แก้ไข้

น้ำผึ้งใหม่ รสหวานยิ่ง น้ำผึ้งเก่า รสหวานฝาด บำรุงไต ขับปัสสาวะ เป็นยาอายุวัฒนะ

เขี้ยวปลาพยูน รสเย็น ถอนพิษไข้ พิษกาฬ ถอนพิษผิดสำแดง

ดีค่าง รสขม ดับพิษตานทราง บำรุงกำลัง ระบายอ่อนๆ

ครั่ง รสฝาด แก้โรคเกี่ยวกับกระดูก คุมธาตุแก้ไอเป็นโลหิต

หรดาลกลีบทอง รสขมปร่า แก้โรคในปาก กัดหัวฝี กัดขนกัดผมให้ร่วง

กำมะถันเหลือง รสเมาเฝื่อน ขับลมในกระดูก และฆ่าพยาธิ์

กำมะถันแดง รสปร่า แก้ลมป่วง รักษาลำไส้ และกระเพาะอาหารล้างฝี

บัลลังก์ศิลา รสเย็นเฝื่อน ฆ่าพยาธิ์ ระงับเหงื่อ

น้ำประสานทอง รสเย็นหวาน กัดฝ้าละออก ขับเสมหะในลำไส้

น้ำประสานดีบุก รสเย็นชา ล้างฝ้าละออง ล้างหนองฝีเป็นแผล

แก้วแกลบ รสเย็นกร่อย ขับปัสสาวะพิการ ขับน้ำเหลืองเสีย

ศิลายอน รสเย็น แก้ไข้พิษโลหิตซ่าน แก้พิษประดง

น้ำปูนใส รสฝาดเฝื่อน สมาน คุมธาตุ แก้อาเจียนเป็นโลหิต แก้บิด

สารส้ม รสฝาดเฝื่อน ขับปัสสาวะ แก้ฟกบวม สมานแผล

จุนสี รสเปรี้ยวฝาด กัดฝ้า กัดเม็ดฝี กัดหัวหูด ฆ่าพยาธิ์

สนิมเหล็ก รสฝาดหวาน เขม่าเหล็ก รสเผ็ดเย็น บำรุงโลหิต แก้คุดทะราด ห้ามโลหิตบาดแผล แก้ตับทรุด ม้ามโต ม้ามแลบ

ตุกต่ำ รสเย็น แก้โรคในปาก ดับพิษอักเสบ

นมผา รสเย็น ถอนพิษโรคผิวหนัง แก้โรคตา

ดินสอพอง รสเย็น ดับพิษร้อน แก้ผดผื่นคัน ห้ามเหงื่อ

ดินถนำ รสเย็นเค็ม ถอนพิษกาฬ แก้โรคตา

น้ำบาดาล รสเย็น ดับพิษร้อนของไข้ ถอนพิษโลหิตซ่าน

ดีเกลือไทย รสเค็มขม ถ่ายพรรดึก ให้เส้นเอ็นหย่อน

เกลือสินเธาว์ รสเค็ม ถ่ายพรรดึก แก้ลม แก้ไข้

ชาดต่างๆ รสเย็น ดับพิษตานทราง บำรุงตับปอด

รากมะลิวัลย์ รสเย็นจืด ดับพิษไข้ ถอนพิษยาเบื่อเมา

ต้นหมากดิบน้ำค้าง ใบฆ้องสามย่าน รสเย็น ดับพิษตานทราง แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้ปวด เจ็บพิษฝี ถอนพิษร้อน

รากระงับ รสเย็น แก้ร้อนใน แก้พิษไข้กาฬ ไข้กลับ

รากรางจืด รสเย็น ถอนพิษสำแดง ถอนพิษยาเบื่อเมา

หัวคล้า รสเย็นเบื่อ แก้พิษไข้จับ แก้พิษกาฬ แก้ไข้ปวดบวม

หญ้าใต้ใบ รสขมเย็นเฝื่อน แก้พิษตานทราง แก้ไข้จับ แก้เบาหวาน

หญ้างวงช้าง รสเย็น แก้ระหายน้ำ แก้พิษตานทราง แก้นิ่ว

หัวหญ้าชันกาด รสเย็น ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้โรคตา

รากตำลึง รสเย็น ถอนพิษต่างๆ แก้โรคตา

หัวผักกาดขาว รสเย็นหวาน แก้สตรีตกโลหิต แก้อาเจียนเป็นโลหิต

รากฝักข้าว รสเย็น ดับพิษร้อน ถอนพิษสำแดง แก้ระหายน้ำ

มหาสดำ รสเย็น แก้ไข้พิษ ไข้กาฬ แก้ไข้รากสาด (ไทฟอย)

ใบโพกพาย รสเย็น แก้ไตพิการ แก้บวม แก้ไข้เพื่อกระษัย

ใบหมากผู้ รสเย็น แก้ไข้ ล้อมตับ ดับพิษ ถอนพิษผิดสำแดง

รากหญ้าคา รสเย็น แก้นิ่ว ขับปัสสาวะพิการ

รากมะเฟือง รสเย็น ถอนพิษไข้ แก้ฟกช้ำ แก้นิ่ว แก้มุตกิด

เง่าสับปะรด รสเย็น แก้นิ่ว แก้หนองใน ขับปัสสาวะ

ต้นพรมมิ รสเย็น ดับพิษไข้กาฬ แก้ร้อนในระหายน้ำ

ต้นหญ้าน้ำดับไฟ รสเย็น แก้พิษฝี ปวดบวม ถอนพิษ ถูกของร้อน

เมล็ดโหระพารสสุขุม ดับพิษคุมธาตุอ่อนๆ ทำให้อุจจาระไม่เกาะลำไส้

กระลำพัก รสขมมันหวานเย็น บำรุงตับปอด แก้พิษเสมหะและโลหิต

กรุงเขมา รสสุขุมหอม แก้ไข้ แก้ดีพิการ เป็นยาอายุวัฒนะ

สันพร้าหอม รสสุขุม แก้ไข้อ่อนเพลีย ชูกำลังคนไข้

จุกโรหินี รสสุขุม แก้ไข้เพื่อโลหิต แก้ลมปลายไข้

หญ้าตีนนก รสสุขุม แก้ไข้เพื่อดี บำรุงธาตุ

รากชะอม รสสุขุม แก้ท้องขึ้น ขับลม บำรุงโลหิต

แก่นแกแล รสสุขุม แก้ปัสสาวะ บำรุงน้ำเหลือง

รากเข็มป่า รสสุขุม แก้อุระเสมหะ แก้ไอเจ็บอก แก้วัณโรค

ลูกผักชีล้อม รสสุขุม ขับลมในลำไส้ บำรุงปอด แก้หอบ

หญ้าเกล็ดหอย รสสุขุม แก้ฝีในคอ แก้อาเจียนเป็นโลหิต

แก่นสักขี รสสุขุม แก้เสมหะ แก้อุจจาระธาตุ บำรุงโลหิต

แก่นฝางเสน รสสุขุม แก้เสมหะ แก้หอบ แก้ช้ำ ฟอกโลหิต

แก่นพิกุล รสสุขุม บำรุงโลหิต ฆ่าพยาธิ์กลากเกลื้อน

ลูกพิลังกาสา รสสุขุม แก้ไข้ท้องเสีย แก้ลมเป็นพิษ

หญ้าดอกขาว รสสุขุม แก้ท้องขึ้น ท้องอืด พอกแก้นมคัด

ใบชะลูด รสสุขุม แก้ไข้จับ กระจายโลหิตที่คั่งค้าง

หญ้าพันงู รสสุขุม แก้ไข้ตรีโทษ แก้ช้ำรั่ว ละลายนิ่ว

เปลือกลูกทุเรียน รสสุขุม แก้พิษตานทราง แก้น้ำเหลืองเสีย

ใบบัวบก รสสุขุม บำรุงหัวใจ บำรุงธาตุ ขับปัสสาวะ

รากพิลังกาสา รสร้อน แก้กามโรค แก้พยาธิ์ผิวหนัง

รากหัสคุณเทศ รสร้อน ขับลมนอกลำไส้ แก้กระษัยเถาดาน

รากเอื้องเพชรม้า รสร้อน ขับระดูร้าย แก้เสมหะและโรคกระษัย

รากเขยตาย รสร้อน กระทุ้งพิษฝี ขับน้ำนม แก้พิษงู

ใบขมิ้นเครือ รสร้อน ขับน้ำคาวปลา แก้มุตกิด แก้ระดูที่คั่งค้าง

รากหงอนไก่ดอกกลม รสร้อน แก้โลหิตพิการ แก้หืด บำรุงธาตุ

ใบแก้ว รสร้อน แก้ลมจุกเสียด ขับระดูสตรี ขับมุตกิด

รากคัดลิ้น รสร้อน แก้เมื่อย แก้เส้นเอ็นพิการ บำรุงเส้นเอ็น

รากมะรุม รสร้อน บำรุงไฟธาตุ แก้ฟกช้ำปวดบวม

เปลือกข่าต้น รสร้อน ขับระดูร้อย ขับน้ำเหลืองเสีย

ลูกเร่ว รสร้อน แก้มุตกิดตกขาว แก้เสมหะหืดไอ

รากโลดทะนงรสร้อนขื่น ทำให้อาเจียน ถอนพิษยาเบื่อเมา

เปลือกเทพธาโร รสร้อน แก้ลมจุกเสียด ขับลมในลำไส้

เม็ดข่อยรสร้อน แก้โลหิตและลม เป็นยาอายุวัฒนะ

เถาจิงจ้อหลวง รสร้อน แก้พรรดึก ช่วยย่อยอาหาร แก้บวม

เม็ดจิกนา รสร้อน ขับระดูสตรี ทาแก้ตัวเย็นชืด แก้ตะคริว

หัวดองดึง รสร้อน ขับลมให้ผาย แก้พยาธิ์บาดแผล

หัวข้าวค่า รสร้อน แก้ฟกบวม แก้คุดทะราดผิวหนัง

รากเปล้า รสร้อน แก้น้ำเหลืองเสีย แก้พยาธิ์ผิวหนัง

เถาจิงจ้อขาว แก้เสมหะและโลหิต แก้พรรดึก

สรรพคุณยากินให้ระบาย

รากสลอด รสเย็น ระบายพิษไข้ ถ่ายพรรดึก

รากส้มกุ้ง รสเปรี้ยว ถ่ายเส้นถ่ายกระษัย แก้ช้ำใน

ยาดำ รสขมเบื่อ ถ่ายพิษไข้ ถ่ายพรรดึก ถ่ายพยาธิ์

รงทอง รสเมาเบื่อ ถ่ายพยาธิ์ ถ่ายลม ถ่ายน้ำเหลือง

ใบมะกา รสขมเฝื่อน ถ่ายไข้ ถ่ายลม และถ่ายเสมหะ

ใบสมอทะเล รสสุขุม ระบายพิษโลหิตและเสมหะน้ำเหลืองเสีย

ใบมะขามแขกรสเปรี้ยว ถ่ายพิษเสมหะ ถ่ายพิษอุจจาระเป็นมูก

ฝักราชพฤกษ์ รสหวาน ถ่ายลมจุกเสียด ถ่ายพรรดึก

ฝักคูน รสหวานเอียน ถ่ายพิษไข้ และถ่ายพรรดึก

แก่นลั่นทม รสขม ถ่ายพิษเสมหะโลหิต ถ่ายพิษกามโรค

เถาขี้กา รสขม ระบายพิษเสมหะและบำรุงน้ำดี

เถาถอบแถบ รสเอียน ถ่ายพิษตานทราง แก้ตานขโมย

ต้นมะขามเครือ รสเปรี้ยวขม ถ่ายขับฟอกเสมหะ ฟอกระดูสตรี

ลูกบวบหอม รสขม ระบายพิษไข้ และบำรุงน้ำดี

น้ำเม็ดละหุ่ง รสจืด ถ่ายพรรดึก (ให้อุจจาระลื่น)

รากชุมเห็ดเทศ รสเบื่อ ถ่ายเสมหะ และฆ่าพยาธิ์ในลำไส้

รากตองแตก รสขม ถ่ายลมเป็นพิษ ถ่ายพรรดึก แก้ดีซ่าน

แก่นขี้เหล็ก รสขม ถ่ายพิษกามโรค กระษัย เหน็บชา

รากพาดไฉน รสร้อน ถ่ายเสมหะและพิษโลหิต ลม

สรรพคุณยาที่มีฤทธิ์แรงใช้มากให้โทษ

เถาพระขรรค์ชัยศรี รสเบื่อ ขับเหงื่อ (กินมากตัวเย็นชืด)

เห็ดร่างแห รสขื่นเมาร้อน ฆ่าพยาธิ์ภายนอก (กินเป็นพิษ)

จุนสี รสเปรี้ยวฝาด ขับลม (กินมากทำลายลำไส้และกระเพาะอาหาร)

ยางหัวข้าวค่า รสร้อน ฆ่าพยาธิ์ (เป็นยาถ่ายอย่างแรง)

ยางรักดำ รสร้อน ฆ่าพยาธิ์ คุดทะราด โรคผิวหนัง (ถ่ายแรง)

ยางส้มเช้า รสเปรี้ยวร้อน ถ่ายพยาธิ์ท้องมาน (ถ่ายแรง)

ยางแสยก รสฝาดเมา สมานบาดแผลภายนอก (กินเป็นพิษ)

ยางเทพธาโร รสร้อน ถ่ายพยาธิ์ ถ่ายน้ำเหลืองเสีย (ถ่ายแรง)

ยางตาตุ่ม รสร้อนขม ถ่ายพิษหนองฝี (ถ่ายแรง)

ยางสลัดได รสเมาร้อน ถ่ายแก้ฟกช้ำ ฆ่าพยาธิ์ (ถ่ายแรง)

รากหางไหลแดง รสเมาร้อน ขับระดูสตรี ถ่ายพิษเส้นเอ็น กระษัย

โหราต่างๆ รสเมาร้อน แก้โรคพยาธิ์ผิวหนัง แก้ช้ำภายใน

ยางฝิ่น รสขมเบื่อ ระงับปวดให้มึนชา ชีพจรช้าหมดแรง

ใบกระท่อม รสขมเฝื่อนเมา แก้บิดปวดมวน ทำให้เมามึนชา

เมล็ดกัญชา รสเมามึน ชูกำลังเจริญอาหาร กินมากหวารกลัวหมดสติ

เมล็ดลำโพง รสเมาเบื่อ แก้หืด (ใช้มากเร่งประสาท คุมสติไม่อยู่)

ใบกระโดงแดง รสเมาขม ระงับประสาทกินมากนอนหลับมิรู้สึกตัว

น้ำมันเม็ดสบู่แดง รสจืดขื่น ใช้ส่วนอื่น แก้โรคเด็ก (น้ำมันถ่ายแรง)

สารปากนก รสเปรี้ยวฝาด แก้แผลในกระเพาะ (กินมากกระเพาะแข็ง)

ต้นซาก รสเมามาก (เผา) แก้ไข้ตานทราง (ดิบกินไม่ได้เป็นพิษ)

สรรพคุณของว่านที่ใช้เป็นยา

หัวว่านกลีบแรด รสจืด แก้ไข้ ขับปัสสาวะ บำรุงกำลัง

หัวว่านร่อนทอง รสฝาดปร่า แก้พิษไข้ พิษตานทราง พิษสัตว์

หัวว่านคัณฑมาลา รสฝาดหอม แก้ฟกช้ำบวม แก้ฝีในคอ

หัวว่านหางช้าง รสร้อน แก้โลหิตตีขึ้น แก้ปวดมดลูก

หัวว่านชักมดลูก รสเผ็ดร้อน แก้มดลูกพิการ แก้ริดสีดวงทวาร

ใบว่านตีนตะขาบ รสร้อน ถอนพิษสัตว์ แก้ช้ำ บวม เคล็ด

รากว่านน้ำ รสหอมขื่น ขับลมในลำไส้ กินมากให้อาเจียน

หัวว่านนางคำ รสฝาดร้อนหอม ขับลมเสมหะ แก้ผดผื่นคัน แก้ช้ำ

รากว่านหางจระเข้ รสขมขื่น ขับถ่ายโรคหนองใน แก้ช้ำรั่ว มุตกิด

รากว่านสากเหล็ก รสร้อน ชักมดลูกหลังคลอดบุตรแล้ว บำรุงกำลัง (นักมวยกักกล้ามใช้ดี)

ใบว่านหอยแคลง รสฝาดเฝื่อนเล็กน้อย แก้ร้อนใน แก้อาเจียนเป็นโลหิต แก้บิด

ใบว่านหางช้าง รสร้อน ขับระดูสตรีที่พิการ ระบายพรรดึก

หัวว่านมหาเมฆ รสร้อน รัดมดลูกให้ยุบตัวเร็ว แก้ปวดมดลูก

หัวว่านเพชรน้อย รสร้อนเฝื่อน ขับมุตกิต แก้เส้นกระตุก แก้กระษัย

ต้นว่านเพชรหึง รสเมาเบื่อ ถอนพิษสัตว์กัดต่อย พอกดูดพิษงู

ใบว่านหางนาค รสเย็น ถอนพิษปวดบวม พิษอักเสบต่างๆ

หัวว่านสะดุ้ง รสเมาเบื่อ แก้เจ็บปวดเมื่อย ถอนพิษสัตว์ขบกัด

ใบว่านมหากาฬ รสเย็น ถอนพิษร้อน ถอนพิษผิดสำแดง

หัวว่านสรรพากร รสร้อนปร่า บำรุงธาตุ แก้ท้องขึ้น นอนสะดุ้งผวา

หัวว่านเพชรใหญ่ รสเมาเบื่อ ฆ่าพยาธิ์คุดทะราด พยาธิ์โรคผิวหนัง

๑. ยาบำรุงธาตุทั้ง ๕

วัตถุส่วนประกอบ พริกล่อน ขิง ดีปลี เอาสิ่งละ ๑ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ

สรรพคุณ แก้ลมอุทธังคมาวาตา เผาผลาญลมและโลหิตให้เสื่อมฤทธิ์ละลายน้ำขิง



๒ . ยาแก้ลมอุทธังคมาวาตา

วัตถุส่วนประกอบ เทียนทั้ง ๕ กับสมอ ๑๒ เหลี่ยม เอาสิ่งละ ๑ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงรับประทานได้ทุกเวลา ครั้งละประมาณ ๑ ช้อน กาแฟ

สรรพคุณ แก้ลมอุทธังคมาวาตา แก้ดีเดือด ดีพลุ่ง ละลายน้ำผึ้ง น้ำส้มซ่า น้ำร้อน



๓. ยาแก้ปัถวีธาตุพิการ

วัตถุส่วนประกอบ สมอเทศผลกลม ตรีกฏุก สีเสียดทั้ง ๒ จันทน์ทั้ง ๒ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลา ครั้งละประมาณ ๑ ช้อนกาแฟ

สรรพคุณ แก้ปัถวีธาตุพิการ แก้ลงท้อง ละลายน้ำผึ้งเป็นกระสาย



๔. ยาแก้อาโปธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ ลูกสมอพิเภก ตรีสารเอาส่วนเท่ากัน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้อาโปธาตุกำเริบ แก้โลหิตเสมหะ ละลายน้ำผึ้ง น้ำร้อนน้ำนมโค



๕. ยาแก้อาโปธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ ลูกมะขามป้อม จันทร์ทั้ง ๒ ตรีกฏุก ส่วนเท่ากัน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ หญิงก็ดี ชายก็ดี อาโปธาตุกำเริบ ภายในบังเกิดเป็นโรคต่างๆ กัน ละลายน้ำผึ้ง น้ำร้อน น้ำตาล น้ำอ้อย



๖. ยาแก้อากาศธาตุกำเริบและไข้ต่างๆ

วัตถุส่วนประกอบ เปลือกตีนเป็ด พริกล่อน เทียนดำ เอาส่วนเท่ากัน (เสมอภาค) เอาขิงเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้อากาศธาตุกำเริบ และไข้ต่างๆ ให้วิงเวียนให้ท้องขึ้น และหาวเรอเป็นเพื่ออัมพาต ละลายน้ำผึ้ง น้ำอ้อย น้ำส้มพะอูม



๗. ยาแก้ปัถวีธาตุ อาโปธาตุ วาโยธาตุ เตโชธาตุ อากาศธาตุ

วัตถุส่วนประกอบ ดีปลี รากเจตมูลเพลิง สะค้าน ช้าพลู ขิงแห้ง ชื่อว่าเบญจกูลแก้ธาตุทั้ง ๕



๘. ยาแก้ธาตุทั้ง ๔

วัตถุส่วนประกอบ ตะไคร้คอ หัวหอมขาว รากช้าพลู พริกไทย ขิงแห้ง ลูกกระวาน เทียนแดง เอาสิ่งละเท่ากัน (เสมอภาค) เจตมูลหนามเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนชา หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ธาตุทั้ง ๔ ปกติให้เบื่ออาหาร เพื่อเสมหะสมุฏฐานซ่าน ละลายน้ำผึ้ง น้ำขิง น้ำข่า น้ำร้อน น้ำส้มป่อย



๙. ยาแก้ลม ๑๒ จำพวก

วัตถุส่วนประกอบ คนทีเขมา ว่านน้ำ ข่า เปลือกกุ่มบก เอาส่วนเท่ากัน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลม ๑๒ จำพวก ละลายน้ำขิง



๑๐. ยาแก้อาโปธาตุกำเริบเพื่อโลหิต

วัตถุส่วนประกอบ คนทีสอ โกฐทั้ง ๕ ตรีกฏุก ลูกจันทน์ หัวหญ้าชันกาศ เอาส่วนเท่ากัน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้อาโปธาตุกำเริบเพื่อโลหิต แก้น้ำมันในข้อในกระดูก ละลายน้ำผึ้ง น้ำส้มซ่าก็ได้ แก้อาโปธาตุกำเริบ



๑๑. ยาแก้ลม ๑๒ จำพวก

วัตถุส่วนประกอบ หัวแห้วหมู ใบสะเดา ตรีกฏุก ว่านน้ำ กระเทียม เอาสิ่งละเท่าๆ กัน (เสมอภาค) ลูกพิลังกาสาเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลม ๑๒ จำพวก คือลมอัมพาต ลมอุทธังคมาวาตา ลมบาดทะยัก ลมอัศวมุขี ลมปัตคาด ลมสันตะฆาต ลมชิวหาสดมภ์ ลมกระดานพัด ลมอัมพฤกษ์ ลมชัยพฤกษ์ ลมอันฑพฤกษ์ ลมกรรมมัชวาต ละลายน้ำขิง น้ำข่า น้ำส้มซ่า น้ำกระเทียมก็ได้ แก้ลม ๑๒ จำพวก



๑๒. ยาแก้ไข้จับหาเวลามิได้

วัตถุส่วนประกอบ ลูกพิลังกาสา ตรีผลา ลูกขี้กาทั้งสอง หญ้าตีนนก หญ้าแพรก เอาส่วนเท่ากัน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน ใช้ต้ม รับประทานวันละ ๔ ครั้งๆ ละ ๑-๒ ช้อนคาว ก่อนอาหาร

สรรพคุณ แก้ไข้จับเชื่อมซึมหาเวลามิได้ แก้ร้อนในกระหายน้ำ



๑๓. ยาแก้ปัถวีธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ ลูกพิลังกาสา ตรีผลา จันทน์ทั้ง ๒ รากทนดี ดอกบุนนาค เอาส่วนเท่ากัน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ปัถวีธาตุกำเริบ แก้ลมจับหัวใจให้คุ้มคลั่ง ละลายน้ำขิง



๑๔. ยาแก้ลม ๑๒ จำพวก

วัตถุส่วนประกอบ โกฐทั้ง ๕ จันทน์ทั้ง ๗ กฤษณา ขอนดอก พริกไทย เอาส่วนเท่ากัน (เสมอภาค) แห้วหมูเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ เจริญธาตุ แก้ดีอันมิเป็นปกติให้คลั่งละเมอเพ้อไป มิได้รู้รสอาหาร ละลายน้ำดอกไม้ น้ำร้อน น้ำส้มซ่า



๑๕. ยาแก้ลมอุทธังคมาวาตา ลมปัตคาด

วัตถุส่วนประกอบ ตรีกฏุก หอม กระทียมสด รากอบเชย ว่าน้ำข่าเอาส่วนเท่ากัน (เสมอภาค) ขมิ้นอ้อยเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้โลหิตและเสมหะ แก้เจ็บทุกข้อทุกกระดูก ละลายน้ำท่า น้ำเปลือกมะรุม น้ำกระเทียม



๑๖. ยาแก้โลหิตพิการ

วัตถุส่วนประกอบ เทียนแดง โกฐหัวบัว ใบสะเดา เอาส่วนเท่ากัน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้โลหิตพิการ ซึ่งทำพิษให้ร้อนแสบอกกลุ้มใจ ละลายน้ำจันทน์ทั้ง ๒ น้ำดอกไม้ น้ำขิงสด



๑๗. ยาแก้ลมทั้งปวง

วัตถุส่วนประกอบ ตรีกฏุก ใบสะเดา หัวแห้วหมู ขมิ้นอ้อย ลูกพิลังกาสากรรณิกา เอาส่วนเท่ากัน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง ดองมูตร์โคดำ ๓ วัน แล้วบดทำเม็ดหนักเม็ดละ ประมาณ ๑/๑๐ กรัม เสกด้วย สักกัตวา ๑๐๐ จบ

สรรพคุณ แก้พิษทั้งปวง ละลายน้ำสุรา แก้โลหิตตีขึ้น ละลายน้ำฝาง แทรกเทียนดำ แก้จุกเสียดปวดท้อง น้ำข่า แก้บิดปวดมวน สมอดีปลี เกลือ ชำระอุจจาระโทษ



๑๘. ยากระทำธาตุทั้ง ๔ ให้ตั้งมั่น

วัตถุส่วนประกอบ พริกไทย จิงจ้อหลวง ลูกบัวหลวง เอาส่วนเท่ากัน(เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมปัตคาด แก้ลมชิวหาสดมภ์ ละลายน้ำจันทน์ขาว น้ำมะเดื่อ เกลือสินเธาว์ แก้ท้องขึ้นและปวดมวน



๑๙. ยาแก้ลมชื่อว่าอุทรวาต

วัตถุส่วนประกอบ มหาหิงค์ ว่านน้ำ กระเทียม ตรีผลา เอาส่วนเท่ากัน พริกไทย เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลม แก้เสมหะ อันบังเกิดขึ้นแต่ท้องน้อย ชื่อว่าอมอุทรวาต ละลายน้ำข่า น้ำกระทือ น้ำจันทน์ขาว



๒๐. ยาแก้ลมอุทธังคมาวาต

วัตถุส่วนประกอบ รงทอง ตองแตก รากสลอด โกฐทั้ง ๕ เอาส่วนเท่ากัน พริกขิง เอาเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ ละลายสุรา แก้ลมเปลี่ยวดำ



๒๑. ยาแก้บานทะโรค

วัตถุส่วนประกอบ เปลือกไม้แดง ตรีกฏุก เมล็ดชรรณกาศ เทียนดำ เอาส่วนเท่ากัน เปลือกโมกหลวง เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้บานทะโรคมีโลหิตออกมา บางทีกลับกลายเป็นน้ำหนอง บางทีเป็นน้ำคาวปลา หรือน้ำล้างเนื้อ บางทีเป็นหัวยื่นย้อยออกมา บางทีเป็นจุดผามมิได้สำแดงออกมา บางทีเป็นอย่างดอกแคแตรกานก็มี บางทีเปื่อยที่ทวารก็มี ละลายน้ำร้อนแต่ต้องกินยาขนานนี้ก่อนคือ เอาเทียนทั้ง ๕ ตรีผลา ผลสลอด เอาส่วนเท่ากันทำผงละลายน้ำผึ้ง กินชำระโทษอุจจาระธาตุเสียก่อนจึงกินยาต่อไป



๒๒. ยาแก้ลมแก้โลหิต

วัตถุส่วนประกอบ โกฐทั้ง ๕ เทียนทั้ง ๕ จันทน์ทั้ง ๒ ขิงแห้ง เอาส่วนเท่ากัน หญ้าเท้านกเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลม แก้โลหิต แก้เสมหะเป็นตรีโทษ กระทำตัวให้ร้อนสะท้านหนาวให้เจ็บเป็นเวลาและหาเวลามิได้ ให้ครั่นตัวปวดศีรษะ ตาพร่าพราย ละลายน้ำร้อน น้ำส้มซ่า น้ำขิง



๒๓. แก้ธาตุทั้ง ๕ มิได้เสมอกัน

วัตถุส่วนประกอบ พริก ๑ ขิง ๒ ดีปลี ๓ ลูกเอ็น ๔ ลูกกระวาน ๕ ผลขุยไผ่ ๖ รากอบเชย ๗ ดอกบุนนาค ๘

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ ให้มีกำลังและแก้ไข้ เพราะขาดธาตุทั้ง ๕ มิได้เสมอกัน จึงทำให้หากำลังมิได้ ละลายนำนมแพะ น้ำนมโค น้ำดอกไม้



๒๔. ยาแก้โรคหอบ
วัตถุส่วนประกอบ พริก ๑ ขิง ๒ ดีปลี ๓ ลูกเอ็น ๔ ลูกกระวาน ๕ อบเชย ๖ ดอกบุนนาค ๗

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง แทรกตรีผลา จันทน์ทั้ง ๒ น้ำตาลกรวด น้ำตาลทราย ขันทศกร พอควร รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้โรคหอบ เพราะโทษน้ำเหลืองหรือเสมหะ ละลายน้ำนมโค น้ำนมแพะ น้ำดอกไม้



๒๕. ยาแก้ไข้เพื่อลม

วัตถุส่วนประกอบ ตรีกฏุก คนทีสอ เขาทีเขมา เปลือกเพกา เอาส่วนเท่ากัน ลูกมะตูมอ่อน เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อลม ให้ปวดท้องปวดศีรษะ ให้อาเจียนผอมเหลือง ละลายน้ำนมทั้ง ๕ กิน



๒๖. ยาแก้ธาตุทั้ง ๔ อันยิ่งหย่อนมิได้เสมอกัน

วัตถุส่วนประกอบ พริก ขิง รากละหุ่งแดง เทียนดำ กระทือ บอระเพ็ด เอาส่วนเท่ากัน สะค้าน เอาเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ธาตุทั้ง ๔ อันยิ่งหย่อนมิได้เสมอกัน ถ้าไข้ลงท้องให้เบื่ออาหาร กินมิได้ มิรู้รสอาหาร ละลายน้ำตรีผลา ต้มกินเป็นยารุธาตุ



๒๗. ยาแก้ลมริดสีดวงทั้งปวง

วัตถุส่วนประกอบ ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ กานพลู ลูกเบญกานี ดองดึง หัศคุณเทศ รากเจตมูลเพลิง รากไม้เท้ายายม่อม รากแค เอาส่วนเท่ากัน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงผสมกับยางรักขาวแต่พอควร รับประทานได้ทุกเวลา ครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมริดสีดวงทั้งปวง ละลายน้ำขิง แก้ริดสีดวง ๑๒ จำพวก



๒๘. ยาแก้โลหิตพิการ เนื้อหนังเปื่อยพุพอง

วัตถุส่วนประกอบ ตรีกฏุก รากกุ่มบก รากมะรุม ข้าวเย็นเหนือ ดอกบุนนาค เอาส่วนเท่ากัน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ใช้ต้มหรือดอง ผสมกับยางรักดำพอสมควร รับประทานครั้งละ ๑ ช้อนคาว วันละ ๒ เวลา

สรรพคุณ แก้โลหิตพิการ เนื้อหนังเปื่อยพังพุพองต่างๆ



๒๙. ยาแก้ลมอัมพาต

วัตถุส่วนประกอบ ลูกกระวาน ตรีกฏุก ใบกระวาน เทียนดำ เอาส่วนเท่ากัน หญ้าหนวดแมวเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้อัมพาต แก้โลหิตพิการ กระทำให้คันในเนื้อและหนังพองขึ้น มีพิษต่างๆ ละลายน้ำผึ้ง น้ำร้อน น้ำสุรากินหาย



๓๐. ยาแก้ลมอากาศธาตุ

วัตถุส่วนประกอบ พริกไทย เกลือสินเธาว์ จันทน์ทั้ง ๒ เมล็ดในมะปรางค์ เอาส่วนเท่ากัน หอมแดงเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมอากาศธาตุให้ท้องขึ้นและคันทั่วกาย ให้ตาพร่า และไฟธาตุกำเริบ กระทำให้กินอาหารมากนัก ละลายน้ำร้อนกินหาย



๓๑. ยาแก้ไข้ทั่วสรรพางค์กาย

วัตถุส่วนประกอบ ใบกระวาน ลูกกระวาน เทียนทั้ง ๕ เอาส่วนเท่ากัน ผักชีละว้าเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงรับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้ให้เมื่อยทั่วสรรพางค์กาย ให้นอนมิหลับให้สะอึกให้เรอ ละลายน้ำผึ้ง น้ำขิง น้ำกระเทียมคุลีการ กวนให้สุกละลายยากิน



๓๒. ยาแก้ลมอัมพาตให้มือเท้าตายหูตึง

วัตถุส่วนประกอบ พริกหาง ตรีกฏุก ว่านน้ำ เถาคัน ใบคันมอน เอาส่วนเท่ากัน เปลือกมะรุมเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงรับประทานได้ทุกเวลาครั้ง ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมอัมพาต ให้มือตายเท้าตาย หูตึง ลิ้นกระด้างคางแข็ง ละลายน้ำขิง น้ำผึ้ง น้ำไพล น้ำส้มพะอูมกินหาย



๓๓. ยาแก้วาโยกำเริบให้ฟกบวม

วัตถุส่วนประกอบ ตรีกฏุก ไพล ข่า โกฐทั้ง ๕ เอาส่วนเท่ากัน รากมะรุมเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้วาโยธาตุให้ฟกบวม ให้คลื่นเหียน ให้ตัวเย็น ละลายน้ำสุรา น้ำส้มพะอูม น้ำส้มซ่า น้ำขิง น้ำข่า กินหาย



๓๔. ยาแก้โรคเป็นเพื่อวาโยกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ พริกไทย จันทน์ทั้ง ๒ กฤษณา เอาส่วนเท่ากัน หัวถั่วพลูเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้โรคเพื่อวาโยกำเริบ แก้ดีพลุ่งพล่าน กระทำให้ตาแดง ให้คลั่งเพ้อ ให้ปวดมวนในท้อง เอาน้ำมะพร้าว น้ำกะทือ น้ำอ้อย คุลีการละลายน้ำกิน



๓๕. ยาแก้ไข้เพื่อลม

วัตถุส่วนประกอบ โกศทั้ง ๕ ดอกกรรณิกา ดอกไม้แดง ดอกกระถินพิมาน เอาส่วนเท่ากัน รากแดงนกเท่ากับยาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงรับประทานได้ทุกครั้ง วันละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อลม ให้มึนตึงผื่นพรึงขึ้นทั้งตัว ให้หูตึง กระทำให้จิตใจกระวนกระวายไม่เป็นปกติ ละลายน้ำผึ้ง น้ำดอกไม้ และส้มซ่ากิน



๓๖. ยาแก้ไข้เพื่อโลหิตกำเริบให้คันทั้งตัว

วัตถุส่วนประกอบ หญ้าพันงูแดง ไพล รากตองแตก เอาส่วนเท่ากัน พญายา เท่าตัวยาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงรับประทานได้ทุกเวลา ครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อโลหิตกำเริบ ให้คันทั้งตัว ให้บวมท้องไส้พอง ลั่นโครกครากในท้อง ละลายน้ำร้อน น้ำขิง น้ำส้มพะอูม สุรากิน



๓๗. ยาแก้หญิงขัดระดูอยู่ไฟไม่ได้

วัตถุส่วนประกอบ ใบผักเป็ดแดง ใบไผ่ป่า ไพล ข่า ขิง พริกไทย เอาส่วนเท่ากัน รากอังกาบเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงรับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้หญิงขัดระดูอยู่ไฟไม่ได้ ละลายน้ำสุรา น้ำขิง น้ำร้อน น้ำมะนาวกิน



๓๘. ยาแก้ลมกำเริบให้มวนท้อง

วัตถุส่วนประกอบ เทียนดำ ว่านน้ำ ตรีกฏุก มหาหิงคุ์ กระเทียม เกลือสินเธาว์ เอาส่วนเท่ากัน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงรับประทานได้ทุกเวลา ครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมกำเริบให้มวนท้อง ให้เท้าเย็น ให้หาวเรอ และอาเจียน ละลายน้ำขิง น้ำมะนาว น้ำผลยอต้มกิน



๓๙. ยาแก้หืดไอและฝีต่างๆ

วัตถุส่วนประกอบ สารปากนก ๑๕ กรัม กำมะถันเหลือง ๓๐ กรัม ชาดก้อน ๑๐ กรัม

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงกวนกับน้ำใบดาวเรืองใหญ่ ๓ วัน กวนกับใบคนทีสอ ๓ วัน แล้วเสกด้วยสักกัตวา ๑๐๘ คาบ ๗ วัน ปั้นเม็ดหนัก ๑ กรัม หรือเท่าเม็ดฝ้าย

สรรพคุณ แก้หืดไอและฝีต่างๆ แก้กลากเกลื้อน และแก้พยาธิ์ ๑๒ จำพวก แก้เรื้อนดอกหมาก เรื้อนดาวเรือง เรื้อนไฟ เรื้อนน้ำเต้า เรื้อนผิวมะกรูด เรื้อนงูเห่า และมะเร็งคุณ มะเร็งชอน กลาก คชราช หูดคชราชดอกบุก มันชักให้เป็นโรคผอมแห้ง ให้ตัวแตกระแหง กินตามวัน นับแต่วันอาทิตย์เป็นต้นไป ๑ เม็ด จนถึงวันเสาร์ ๗ เม็ดหาย



๔๐. ยากินแก้พุพองเพื่อลมและเลือด

วัตถุส่วนประกอบ ลูกจันทน์ ขิง รากเสนียด เปลือกพิลังกาสา เอาส่วนเท่ากัน กระเช้าผีมดเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงรับประทานได้ทุกเวลา ครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้พุพองเพื่อลมและเลือด ละลายน้ำมูตรกิน



๔๑. ยาแก้บุคคลเป็นไข้เพื่อโมหะโทสะโลภะเกล้า

วัตถุส่วนประกอบ เทียนทั้ง ๕ จันทน์ทั้ง ๒ กานพลู เอาส่วนเท่ากัน ใบสมีเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้บุคคลเป็นไข้เพื่อโมหะ โทสะ โลภะ อันกล้าเกินประมาณ จึงทำให้เป็นไข้ ละลายน้ำตาลทราย น้ำดอกไม้ น้ำส้มซ่ากิน



๔๒. ยาแก้ลมและโลหิตระคนกัน

วัตถุส่วนประกอบ จันทน์ทั้ง ๒ ราก ถั่วพลู เอาส่วนเท่ากัน ดอกทองเครือเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงรับประทานได้ทุกเวลา ครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมและโลหิตระคนกันให้บังเกิดน้ำมูก น้ำลาย และเหงื่อมาก ละลายน้ำร้อนกินและชโลมด้วยน้ำดอกไม้หาย



๔๓. ยาแก้ลมอันมิได้เสมอเป็นปกติ

วัตถุส่วนประกอบ ขอนดอก ขิงสด เอาสิ่งละ ๑ ส่วน โกฐจุฬาลัมพา ๒ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมอันมิได้เสมอเป็นปกติ กระทำให้ร้อนและเย็น แต่เป็นเหงื่อไหลออกมา ละลายน้ำดอกไม้ น้ำจันทน์ขาว น้ำร้อนกิน



๔๔. ยาแก้โลหิตพิการ

วัตถุส่วนประกอบ หญ้าชันกาด ขิงแห้ง รากชุมเห็ด เอาสิ่งละเท่ากัน โกฐก้านพร้าวเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ต้มกินก็ได้ ถ้าจะทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้โลหิตพิการ โลหิตดำบ้าง เหลวบ้าง เป็นฟองบ้าง ให้จับเชื่อมมัว ให้เมื่อยทั่วสรรพางค์ ละลายน้ำจันทน์ขาว น้ำส้มซ่า น้ำร้อนกิน หรือจะเอารากมะพร้าว รากคนทีสอ หัวบัวบก ต้มเป็นกระสายก็ได้



๔๕. ยาแก้โลหิตพิการและเสมหะพิการ

วัตถุส่วนประกอบ ว่านน้ำ ไพล กระเทียม พริก เปลือกกุ่มบก เอาส่วนเท่ากัน โกฐพุงปลาเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้โลหิต และเสมหะพิการ ให้ท้องขึ้น ให้จุกอก กินข้าวและน้ำ ให้แค้นในทรวงอก เป็นเพื่อลมอังคมังคานุสารีวาต ละลายน้ำส้มซ่า น้ำเกลือกิน



๔๖. ยาแก้ไข้ให้จับลมอัมพฤกษ์

วัตถุส่วนประกอบ เบญจมูลเหล็ก ตรีกฏุก โคกกระสุน เอาส่วนเท่ากัน โกฐสอเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้ให้จับและลมอัมพฤกษ์ ให้ร้อนเท้าและให้ร้อนหลัง ให้แสบอก ให้เจ็บระหว่างสะบัก ละลายน้ำขิง น้ำร้อนกิน ถ้าจะให้ทุเลาละลายน้ำดีเกลือกิน



๔๗. ยาแก้ลมอัมพฤกษ์ให้คลื่นเหียน

วัตถุส่วนประกอบ ว่านน้ำ ข่า เปลือกตีนเป็ด เปลือกมะรุม ตรีกฎุก เอาส่วนเท่ากัน โกฐกระดูกเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมอัมพฤกษ์ กระทำให้คลื่นเหียน ให้จุกเสียด ให้หูตึง ให้ตามืด ละลายน้ำผึ้ง น้ำส้มซ่า น้ำสุราก็ได้กิน



๔๘. ยาแก้ไข้เพื่อกำเดา

วัตถุส่วนประกอบ ว่านหางช้าง ตรีกฏุก ข่า กานพลู เอาส่วนเท่ากัน โกฐเชียงเทศ เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อกำเดาให้หนาวและร้อน ระส่ำระสาย ให้ท้องขึ้น กินอาหารมิได้ ให้เหงื่อตก ให้หอบ ละลายน้ำส้มซ่าทั้ง ๓ ระคนกันกินหาย



๔๙. ยาแก้ไข้เพื่อเสมหะพิการ

วัตถุส่วนประกอบ ว่านน้ำ ขิง ข่า ลูกราชดัด ใบจิงจ้อ ใบสลอด ดีปลี ยาดำ มหาหิงค์ โกฐกะกลิ้ง เอาส่วนเท่ากัน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง เอารากกระท้อน รากข่อยหยอง รากหญ้าเท้านก เอาส่วนเท่ากัน ต้ม ๓ เอา ๑ เอาน้ำระคนกวนเข้ากันกับยาดีแล้ว ปั้นเม็ดหนักประมาณ ๑๐/๑๕ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อเสมหะพิการ ด้วยลมอุทธังคมาวาต และกำเดากำเริบให้ปวดศีรษะมีน้ำมูกมาก ให้ตาแดง ให้ท้องผูกเป็นพรรดึก ละลายน้ำร้อนกิน



๕๐. ยาแก้ลมอุทธังคมาวาตเพื่อลมอันบังเกิดแต่กองอาโปธาตุ

วัตถุส่วนประกอบ เอาประคำไก่ เปลือกกุ่มบก กระเทียม กระชาย เอาส่วนเท่ากัน โกฐเขมาเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผงแช่มูตรโคคำไว้ ๓ วัน แล้วผึ่งแดดไว้ให้แห้ง ทำผงรับประทานครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟหรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมอุทธังคมาวาต เพื่อลมอันบังเกิดแต่กองอาโปธาตุ ให้มือเท้าสั่น ให้เมื่อยขบทั่วตัว ละลายน้ำส้มซ่ากิน



๕๑. ยาแก้วาโยธาตุกำเริบให้ปวดท้อง

วัตถุส่วนประกอบ เปลือกคนทา รากมะตูม รากไม้เท้ายายม่อม รากชุมเห็ด รากกรรณิกา เอาส่วนเท่ากัน ลูกจันทน์เทศเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้วาโยธาตุกำเริบ ให้ปวดท้องเป็นเสมหะมูกเลือด ให้ทุรนทุรายนอนมิหลับ ละลายน้ำผึ้ง น้ำขิง น้ำดอกไม้กิน



๕๒. ยาแก้วาโยธาตุกำเริบให้คลื่นเหียนอาเจียน

วัตถุส่วนประกอบ ขิง ข่า เอาส่วนเท่ากัน เทียนดำ เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ในเวลาคลื่นเหียนครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้คลื่นเหียนอาเจียน ละลายน้ำจันทน์ขาวกิน



๕๓. ยาแก้เสมหะพิการ

วัตถุส่วนประกอบ สมอไทย กระเทียม เอาส่วนเท่ากัน เทียนเยาวภาณี เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง เคล้าน้ำมะนาวเป็นกระสาย ผึ่งแดดให้แห้ง แล้วทำเป็นผงรับประทานได้ทุกเวลา ครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้เสมหะพิการ ให้ปวดมวนท้อง เอาเปลือกตะแบก หนามเล็บเหยี่ยว ต้มละลายกินหาย



๕๔. ยาแก้วาโยธาตุกำเริบให้ปวดมวน

วัตถุส่วนประกอบ เปลือกพริกไทย เปลือกมะเดื่อ เปลือกแคแดง เอาส่วนเท่ากัน เทียนตาตั๊กแตน เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้วาโยธาตุกำเริบ ให้ปวดมวน ให้ท้องขึ้น ลงท้อง ละลายน้ำขมิ้นชันแทรกเกลือ ถ้ามิฟังให้ละลายน้ำลูกเบญกานี กินหาย



๕๕. ยาแก้วาโยธาตุ แก้เตโชธาตุ แก้อาโปธาตุหย่อน

วัตถุส่วนประกอบ ใบเนระพูสี กระเทียมกรอบ ดีปลี เอาส่วนเท่ากัน เทียนสัตตบุษย์ เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง เอาเปลือกตะแบก หนามเล็บเหยี่ยว ต้มละลายยาตากแดดแห้งแล้วทำผงรับประทานครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้วาโยธาตุ แก้เตโชธาตุกำเริบ แก้อาโปธาตุหย่อน ให้แก้บิด ปวดมวน ลงท้อง ละลายน้ำเทียนข้าวเปลือก จันทน์ทั้ง ๒ ลูกเบญจกานี กระเทียม เปลือกขี้อ้าย ต้มละลายยากินหาย



๕๖. ยาแก้ปัถวีธาตุกำเริบให้เป็นบิดมูกเลือด

วัตถุส่วนประกอบ ลูกเบญจกานี ลูกจันทน์ทั้ง ๒ ปิ้งไฟให้เหลือง เอาส่วนเท่ากัน เทียนข้าวเปลือกเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ปัถวีธาตุกำเริบให้เป็นบิดตกมูกเลือด เป็นหัวกุ้งเน่า ให้เหม็นเน่าเป็นเพื่อเสมหะพิการ และลมกำเริบ ละลายน้ำมะนาว น้ำส้มซ่า ถ้าไม่หาย ให้ละลายน้ำเปลือกมะเดื่อต้ม



๕๗. ยาแก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ จันทน์ทั้ง ๒ ลูกพิลังกาสา พริกหอม พริกหาง การบูร เอาส่วนเท่ากัน ลูกกระวานเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ให้ปวดศีรษะและร้อนกระบอกตาให้ท้องขึ้นและเจ็บกระดูกทุกข้อ ละลายน้ำมะงั่ว น้ำร้อน น้ำดอกพิกุล



๕๘. ยาแก้ไข้เพื่อวาโย

วัตถุส่วนประกอบ ตรีกฏุก ขอนดอก โกฐหัวบัว จันทน์ทั้ง ๒ กฤษณา เอาส่วนเท่ากัน ใบกระวานเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อวาโยโลหิตและเอาโปธาตุกำเริบให้จุกเสียดเป็นก้อนในท้องให้นอนไม่หลับ ให้โกรธง่าย ละลายน้ำตาลกรวดน้ำตาลทรายกิน



๕๙. ยาแก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ในท้องลั่น

วัตถุส่วนประกอบ ว่านน้ำ หัศคุณเทศ เจตพังคี หัวหญ้าชันกาด หญ้ารังกา เอาส่วนเท่ากัน จันทน์ขาวเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ให้ท้องลั่นตาแดง ให้ตัวร้อนเมื่อยต้นคอ ให้เหม็นคาวคอ ละลายน้ำเกลือ น้ำอ้อยแดง ระคนกันกินหาย



๖๐. ยาแก้ไข้พิษและไข้เพื่ออาโปธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ เขาควายเผือก ตรีกฎุก ลูกเบญจกานี เนระพูสี เอาส่วนเท่ากัน จันทน์แดง ๒ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้พิษและไข้เพื่ออาโปธาตุกำเริบ และวาโยจึงเป็นจะละนะมิได้ปกติ ทำให้ลงท้องปวดมวน ละลายน้ำเปลือกมะเดื่อต้มกิน



๖๑. ยาแก้โลหิตพิการ

วัตถุส่วนประกอบ เจตมูลเพลิง สะค้าน ตรีกฏุก บอระเพ็ด สารส้ม เอาส่วนเท่ากัน เกสรสาระภีเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้โลหิตพิการ ให้ตัวบวมให้ลงท้องสวิงสวาย ให้หิวอาหารแต่บริโภคมิได้ ละลายน้ำอ้อยแดง น้ำผึ้ง น้ำส้มสายชูกิน



๖๒. ยาแก้ไข้มิรู้จักสติสมปฤดี

วัตถุส่วนประกอบ ดอกจำปาขาว ดอกกรรณิกา ดอกทองกวาว ดอกอังกาบ พริกหอม พริกหาง เอาส่วนเท่ากัน ดอกมะลิ หรือดอกพิกุล เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้มิรู้สมปฤดี ให้ร้อนและเย็น ให้เพ้อบ่นไป เป็นไข้บาดทะจิต ละลายน้ำมะพร้าวนาฬิเก ตั้งไฟให้สุกก่อนจึงกิน



๖๓. ยาแก้ไข้เพื่อลมอากาศธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ กระเทียม สมอไทย ตรีกฎุก จันทน์ทั้ง ๒ เทียนตาตั๊กแตน เอาส่วนเท่ากัน ดอกบุนนาคเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อลมอากาศธาตุกำเริบ ให้ตามืด หูตึง หาวเรอ ละลายน้ำจันทน์ขาว น้ำไพลกิน



๖๔. ยาแก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ ต้นผักชีล้อม ตรีกฏุก กระเทียม เอาส่วนเท่ากัน เปลือกบุนนาค เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ให้เวียนศีรษะให้หนักศีรษะมึนตึงไป และตัวเย็นตามืด ละลายน้ำหน่อไม้ เกลือ น้ำอ้อย ระคนกันให้กิน



๖๕. ยาแก้ไข้เพื่อเตโชธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ ว่านน้ำ ใบคนทีสอ รากไผ่ป่า รากสะไอ ตรีกฏุก เอาส่วนเท่ากัน รากบุนนาค ผลบุนนาค ใบบุนนาค เอาแต่ละอย่าง เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อเตโชธาตุกำเริบ ให้เจ็บท้องให้คลื่นเหียน ให้สะอึก เอาใบมะอึก ใบตำลึง ใบข่า ตำอาน้ำละลายยากิน



๖๖. ยาแก้ไข้ในคิมหันตฤดู

วัตถุส่วนประกอบ หญ้าพองลม ขิง หญ้าลังกา เอาส่วนเท่ากัน ดอกบัวหลวงแดง เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้ในคิมหันตฤดู เพื่อปัถวีธาตุกำเริบ ให้ตัวร้อนบ้าง ให้ตัวเย็นบ้าง ละลายน้ำจันทน์ทั้ง ๒ น้ำดอกไม้ น้ำซาวข้าว ต้มกินหาย



๖๗. ยาแก้ไข้เพื่อลมเพื่อโลหิตเพื่อเสมหะ

วัตถุส่วนประกอบ ดีปลี จันทน์ทั้ง ๒ ใบน้ำเต้า ฆ้องสามย่าน เอาส่วนเท่ากัน ดอกบัวหลวงขาว เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อลม เพื่อโลหิต เพื่อเสมหะ ทำให้ตัวเย็น ให้คลื่นเหียนให้เมื่อยขบทั่วสรรพางค์ ให้ตาพรายๆ เป็นหิ่งห้อย ละลายน้ำดอกพิกุล ดอกมะลิ ดอกบุนนาค ดอกแคแดง น้ำตำลึงกินหาย



๖๘. ยาแก้ไข้เพื่อธาตุทั้ง ๔ กำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ โกฐทั้ง ๕ ตรีผลา จันทน์ทั้ง ๒ รากหญ้าตีนนก ชะเอมเทศ ชะลูด เอาส่วนเท่ากัน ดอกสัตตบุษย์เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ ยาแก้ไข้เพื่อธาตุทั้ง ๔ กำเริบ ให้ปวดมวนให้ร้อนท้องไม่มีกำลัง ให้เชื่อมมึน ให้คางล้า มิได้เจรจาหาสติสมปฤดีมิได้ ละลายน้ำสุพรรณทลิกาน้ำหญ้าลูกเคล้า น้ำดอกไม้ น้ำส้มซ่ากินหาย



๖๙. ยาแก้ไข้เป็นด้วยธาตุทั้ง ๔ กำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ หัวหญ้าชันกาด แห้วหมู โกฐทั้ง ๕ เทียนดำ จันทน์ทั้ง ๒ เอาส่วนเท่ากัน ดอกบัวเผื่อนเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เป็นด้วยธาตุทั้ง ๔ กำเริบ ให้ปวดหัวจุกอก เพื่อโลหิตพิการ ให้ท้องขึ้น ละลายน้ำดอกไม้ น้ำตาลทราย น้ำส้มซ่ากิน



๗๐. ยาแก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ ใบกระวาน ลูกกระวาน รากเสนียด รากตำลึง เอาส่วนเท่ากัน ดอกบัวขมเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ให้ปวดศีรษะ ให้ตัวร้อนเมื่อยขบทั่วสรรพางค์ ให้คลื่นเหียน ให้วิงเวียน ละลายน้ำจันทน์ทั้ง ๒ น้ำดอกไม้ น้ำซาวข้าวกิน



๗๑. ยาแก้ไข้ผอมเหลืองหากำลังมิได้

วัตถุส่วนประกอบ ตรีกฏุก จันทน์ทั้ง ๒ ใบสะเดา ใบคนทีเขมา พริกล่อน เอาส่วนเท่ากัน ใบกัญชาเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละครึ่งช้อนกาแฟ หรือครึ่งกรัม

สรรพคุณ แก้ไข้ผอมเหลืองหากำลังมิได้ ให้ตัวสั่น เสียงสั่น เป็นด้วยวาโยธาตุกำเริบ แก้นอนมิหลับ เอาน้ำมะพร้าว น้ำผึ้ง น้ำส้มซ่า น้ำตาลทราย กระทือสด ทับทิมทั้ง ๕ ต้มละลายยากิน



๗๒. ยาแก้อาโปธาตุกำเริบให้ปวดศีรษะ

วัตถุส่วนประกอบ โกฐหัวบัว ตรีกฏุก กระเทียม เอาส่วนเท่ากัน ว่านน้ำเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้อาโปธาตุกำเริบ ให้ปวดศีรษะ ให้เคืองตาหูดังอื้อๆ ให้เมื่อยต้นคอ ละลายน้ำผึ้ง น้ำตาลระคนกันกินหาย



๗๓. ยาแก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ ดอกราชพฤกษ์ รากคัดเค้า ตรีกฏุก เอาส่วนเท่ากัน ใบมะยม ๒ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ให้เท้าเย็นตัวร้อน รุมไปมิได้เป็นเวลาไปปัสสาวะบ่อยๆ ละลายน้ำร้อน น้ำหอมแดง เจือสุราสักเล็กน้อย



๗๔. ยาแก้ไข้เพื่อโลหิตกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ โกฐทั้ง ๕ ตรีกฏุก เอาส่วนเท่ากัน อบเชยเทศเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อโลหิตกำเริบ ให้อาเจียน ให้จุกเสียด ให้ตาแดง ละลายน้ำส้มซ่า น้ำมะงั่ว น้ำมะนาวกินหาย



๗๕. ยาแก้ปัถวีธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ รากพริกไทย รากกุ่มน้ำ รากกุ่มบก รากไม้รวก ตรีกฏุก ไม้ฉำฉาเอาส่วนเท่ากัน อบเชยญวนเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ปัถวีธาตุกำเริบ ให้เจ็บหลังและหลังแข็ง เส้นท้องตึงชักกระตุก ให้ปวดมวนท้อง ละลายน้ำผึ้ง น้ำส้มซ่า กินหาย



๗๖. ยาแก้อาโปธาตุกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ รากเจตมูลเพลิง พริกไทยอ่อน พริกหอม พริกหาง รากช้าพลู เอาส่วนเท่ากัน แก่นขนุนเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้อาโปธาตุกำเริบ และโลหิตพิการ เมื่อยขบทั่วสรรพางค์กาย เวลาเช้าให้ท้องขึ้น ไม่รู้รสอาหาร ให้เหม็นผักปลา ละลายน้ำผึ้งกินหาย



๗๗. ยาแก้วาโยธาตุกำเริบเพื่ออากาศธาตุ

วัตถุส่วนประกอบ รากจิงจ้อ เปล้าน้อย รากแฝกหอม รากกรรณิกา เอาส่วนเท่ากัน ลูกเอ็น ๒ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้วาโยธาตุกำเริบ เพื่อลมอากาศธาตุ ให้คันทั้งตัว ดังไรไต่ ให้ตามืด หูตึง ละลายน้ำผึ้งกิน



๗๘. ยาแก้ธาตุทั้ง ๔ กำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ รากช้าพลู ลูกกระวาน ใบกระวาน ตรีกฏุก มหาหิงค์ เอาส่วนเท่ากัน สมุลแว้งเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ธาตุทั้ง ๔ กำเริบ กระทำให้โลหิตเสีย ให้บวมทั้งตัว ละลายน้ำขิง น้ำข่า กระเทียมระคนกัน กินหาย



๗๙. ยาแก้ไข้เพื่อเสมหะ

วัตถุส่วนประกอบ ขิงสด ลูกกระวาน ดีปลี เกลือสินเธาว์ เอาส่วนเท่ากัน ชะเอมเทศเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อเสมหะพิการ ให้เจ็บอก เจ็บหลัง ให้ร้อนและไอแห้งไม่มีเสมหะ ละลายน้ำมะนาว น้ำข่า น้ำตาลกรวด น้ำตาลทราย ขันทศกรกินหาย



๘๐. ยาแก้ไข้เพื่อโลหิตกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ ไพล รากคัดเค้า ก้านสะเดา ขมิ้นอ้อย เอาส่วนเท่ากัน หญ้าลูกเคล้าเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ใช้ต้มรับประทาน ๓ เวลา ครั้งละ ๑-๒ ช้อนคาว

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อโลหิตกำเริบ



๘๑. ยาแก้ไข้เพื่อลมกำเริบ

วัตถุส่วนประกอบ รากหญ้ารังกา ว่านน้ำ เอาส่วนเท่ากัน รากเสนียดเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ใช้ต้มรับประทานวันละ ๓ เวลา ครั้งละ ๑-๒ ช้อนคาว

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อลมกำเริบ ให้ตัวร้อนผอมเหลือง



๘๒. ยาแก้ตัวร้อนให้หนาวปวดศีรษะ

วัตถุส่วนประกอบ รากเข็มขาว รากเข็มแดง เอาส่วนเท่ากัน ไม้ท้าวยายม่อมเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ใช้ต้มรับประทานวันละ ๓ เวลา ครั้งละ ๑-๒ ช้อนคาว

สรรพคุณ ยาแก้ตัวร้อนให้หนาวปวดศีรษะไม่มีกำลังสติฟั่นเฟือน หาสติสมปฤดีมิได้ เมื่อก่อนจะกินให้แทรกน้ำอ้อย พอสมควรกินหาย



๘๓. ยาแก้ไข้เพื่อโลหิตและฝีพิษฝีกาฬ

วัตถุส่วนประกอบ พริกไทย น้ำตาลทรายแดง เอาส่วนเท่ากัน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำเป็นผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อโลหิต และพิษฝีกาฬ ให้ผอมเหลืองแห้งไป ให้หอบ ให้อาเจียน ละลายน้ำข้าวต้มส่วนหนึ่ง ละลายน้ำนมโคส่วนหนึ่งกินหาย

เนยนั้น เมื่อต้นไข้แพทย์จะประกอบกับยาให้กินมิควร ถ้าไข้ยังมิถอยตกไปถึงโรคสันนิบาตแล้ว แพทย์จะแทรกยาให้กินก็มิควร แพทย์มิได้พิเคราะห์ให้แจ้ง ให้กินเข้าไปเมื่อต้นไข้ก็ถึงมรณะ เพราะว่าแพทย์มิรู้คัมย์อภัยภีสันตา และคัมภีร์สรรพคุณ จึงได้ทำผิดไป เมื่อแพทย์รู้ตัวทำผิดแล้วจงเร่งให้ประกอบยา แก้พิษเนยเสียเถิด โรคจึงจะคลาย



๘๔. ยาแก้พิษผิดสำแดงไข้

วัตถุส่วนประกอบ ลูกบัวหลวง หัวแห้ว ลูกกระจับน้ำ เกสรบัวหลวง รากมะกอก รากมะปรางเปรี้ยว รากมะปรางหวาน รากหมาก รากมะพร้าว เหมือดคนเอาส่วนเท่ากัน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ ถอนพิษผิดสำแดง เพื่อไข้สันนิบาต ละลายน้ำร้อน น้ำซาวข้าว น้ำดอกไม้ น้ำอ้อยแดง กินหาย



๘๕. ยาแก้ไข้ปากหวาน-ขม-เปรี้ยว

วัตถุส่วนประกอบ รงทองประสะให้บริสุทธิ์ ผักคราด มะเขือฝรั่ง ใบกระวาน พริกไทย เอาส่วนเท่ากัน ทองหลางใบมนเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟหรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้ปากหวาน ปากขม ปากเปรี้ยว เพื่อธาตุทั้ง ๓ ไม่เป็นปกติคือ วาโยธาตุ ปัถวีธาตุ อาโปธาตุกำเริบให้ปวดมวน ให้ท้องขึ้น จึงทำให้ปากหวาน ปากขม ปากเปรี้ยว จึงเอารากแคแตร สังกรณี เกลือ ตำยาเอาน้ำละลายกินหาย



๘๖. ยาแก้ไข้เจ็บท้องให้อาเจียน

วัตถุส่วนประกอบ ผิวมะกรูด ขิง ดีปลี ว่านน้ำ ลูกผักชี เอาส่วนเท่ากัน ใบคนทาเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เจ็บท้องให้อาเจียน ละลายน้ำเทียนดำ กานพลูต้มเป็นกระสาย กินหาย



๘๗. ยาแก้หอบหิวแสบอก

วัตถุส่วนประกอบ ตรีกฏุก กะเพรา รากสลอด ว่านน้ำ เอาส่วนเท่ากัน ช้าแป้นเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ใช้ต้มรับประทานวันละ ๓ เวลา ครั้งละ ๑-๒ ช้อนคาว

สรรพคุณ แก้ไข้หอบหิวแสบอก ให้มือตายเท้าตาย ต้มกินหาย



๘๘. ยาขับโลหิตอันเสียเหลวจางไป

วัตถุส่วนประกอบ รากมะนาว รากมะตูม รากฝักข้าว รากเสนียด รากงิ้ว รากง้าว ตรีกฎุก เอาส่วนเท่ากัน รากระทุงหมาบ้า ๒ ส่วน ใบคนทีสอเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ใช้ต้ม รับประทานวันละ ๓ เวลา ครั้งละ ๑-๒ ช้อนคาว

สรรพคุณ ขับโลหิตอันเหลวจางไปด้วยธาตุทั้ง ๔ มิได้เสมอกัน



๘๙. ยาแก้โลหิตมิสะดวก

วัตถุส่วนประกอบ เม็ดพรรณผักกาด หญ้ายองไฟ ผักเป็ดแดง กระเทียม ตรีกฏุกเอาส่วนเท่ากัน ไพลเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้โลหิตมิสะดวก จึงกลายเป็นตกหมกช้ำ เกรอะกรังอยู่ตามสันหลัง จึงเป็นโรคสันฑฆาต ละลายสุรา และน้ำส้มสายชู น้ำส้มซ่า กินหาย



๙๐. ยาแก้ไข้เพื่อโลหิตพิการ

วัตถุส่วนประกอบ หญ้าพันงูขาว ตรีกฏุก ไพล เทียนดำ สารส้ม เอาส่วนเท่ากันรากคัดมอนเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อโลหิตพิการ ให้เหม็นเน่าเหม็นคาว เป็นก้อนขัดอยู่ เดินมิสะดวก กระทำให้ร้อน ละลายสุรา น้ำส้มมะขามเปียก เป็นกระสายกินหาย



๙๑. ยาแก้สตรีระดูขัดเดินมิสะดวก

วัตถุส่วนประกอบ เทียนดำ ใบจำปา ตรีกฏุก กระเทียม เอาส่วนเท่ากัน ผักกระชับเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้สตรีระดูขัด เดินมิสะดวก ละลายน้ำใบกระเม็งกับสุรากินหาย



๙๒. ยาแก้ไข้อันหาสติสมปฤดีมิได้

วัตถุส่วนประกอบ ทองหลางใบมน ว่านน้ำ ตรีผลา เปลือกมะรุม เอาส่วนเท่ากันเอื้องเพ็ดม้า ๒ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ ยาแก้ไข้อันหาสติสมปฤดีมิได้ ให้จับเพื่อโลหิตพิการ แล่นไปทั่วกาย เพราะวาโยธาตุ ยิ่งบ้างหย่อนบ้าง มิได้เสมอกัน ละลายน้ำร้อน น้ำส้มซ่ากินหาย



๙๓. ยาแก้สตรีอายุ ๑๔-๑๕-๑๖ ปี

วัตถุส่วนประกอบ หัศคุณเทศ แก่นมูลเหล็ก หญ้าพันงูแดง ดอกคำฝอย รากกุ่มบก พริกไทย สารส้ม เอาส่วนเท่ากัน กันเกรา เท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้สตรีอายุ ๑๔-๑๕-๑๖ ปี ระดูมิได้เป็นปกติ จึงเป็นไข้ให้จุกเสียดเพราะโลหิตเป็นก้อนอยู่ในท้อง และให้ผอมเหลืองจนถึงตายก็มี ละลายน้ำมะนาว น้ำส้มซ่า น้ำไพล กินแก้ระดูมีไม่สะดวก ให้เป็นปกติ



๙๔. ยาแก้สตรีระดูขัด

วัตถุส่วนประกอบ ตรีกฎุก ไพล ลูกคัดเค้า เอาส่วนเท่ากัน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ใช้ต้ม รับประทานวันละ ๓ เวลา ครั้งละ ๑-๒ ช้อนคาว

สรรพคุณ แก้สตรี ระดูขัดปีหนึ่ง ๒ ปี เป็นไข้ผอมแห้ง จนถึงตาย เอารากมะตาดเครือ ๒ ส่วน ตำเอาน้ำ แทรกเกลือสินเธาว์ ต้มกินหาย



๙๕. ยาแก้สตรีเป็นไข้เพื่อโลหิต

วัตถุส่วนประกอบ หัศคุณไทย เปล้าใหญ่ เปล้าน้อย พริกไทย เกลือ เอาส่วนเท่ากัน รากกระดังงา ๒ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง แช่มูตรโคดำ ผึ่งแดดให้แห้งแล้วทำผงรับประทานครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้สตรีเป็นไข้เพื่อโลหิต และลมระคนกัน และเสมหะพิการ ด้วยวาโยธาตุกำเริบ ให้จุกเสียดผอมเหลือง ให้ไอ และตัวเป็นเกล็ด ดังเกล็ดงูเห่า เอาน้ำบอระเพ็ด น้ำผึ้งระคนกัน ละลายยาปั้นลูกลอนกินหาย



๙๖. ยาแก้ชายหญิงเพื่อโลหิต

วัตถุส่วนประกอบ รากกุ่มบก เปล้าใหญ่ เปล้าน้อย บุกคางคก ส้มซ่า เอาส่วนเท่ากัน รากปล้องป่า ๒ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน ทำผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ไข้ชายหญิงเพื่อโลหิต และลมระคนกันด้วยเสมหะกำเริบ ให้ปวดท้อง จุกเสียดผอมเหลือง หูไว ละลายน้ำส้มซ่า น้ำส้มพะอูมกินหาย

ในลำดับนี้จะกล่าวด้วยวิเศษสรรพคุณในหนึ่งใหม่สืบไป

๑. ขัดมอนทั้ง ๒ อ้อยแดง สรรพคุณแก้ไข้ครรภ์รักษา

๒. จันทน์เทศ ขันทศกร แห้วหัวหมู โกฐกระดูก ว่านน้ำ ขมิ้นชัน เจตมูลเพลิง ตำแยเครือ ขิงสด สรรพคุณทำให้ฟกบวมยุบ

๓. รักขาว ละหุ่ง แตงกวา เจตมูลเพลิง สังข์ รงทอง จุกโรหินี พรมมิ สรรพคุณ ทำให้อุจจาระบริสุทธิ์

๔. น้ำผึ้ง ซองแมวใหญ่ โลดทะนง ประยงค์ ผักชี ยางมะหวิด สรรพคุณแก้โรคอันเกิดแต่กระดูก

๕. มหาหิงคุ์ พริกไทย ฝักมะขามแก่ เทียนเยาวภาณี ลูกรักเทศ เบญจมูล สรรพคุณเจริญไฟธาตุ

๖. จันหอม บุนนาค ชะเอม แฝกหอม บัวหลวง มะกล่ำต้น อบเชย สรรพคุณแก้วัณโรคและบาดแผล

๗. โมกหลวง กระเบียน มะตูม เจตมูลเพลิง ขิงแห้ง แห้วหมู สะค้าน ตำแยเครือ ส้มป่อย เทียนสัตตบุษย์ ขมิ้นอ้อย สรรพคุณแก้ลมจุกเสียด

๘. แก่นตะเคียน สีเสียด มะขามป้อม ลูกรักเทศ ขมิ้นอ้อย สมอสัตตบรรณ ลั่นทม ราชพฤกษ์ พิลังกาสา มะลิลา สรรพคุณแก้โรคกุฏฐัง

๙. แฝกหอม ราชพฤกษ์ จันทน์เทศ เม็ดพรรณผักกาด หัวแห้วหมู สะเดา โมกหลวง ชะเอม สะตือ เทียนสัตตบุษย์ ขมิ้นอ้อย สรรพคุณแก้หืด และฝีทั้งปวง

กล่าวมาในวิเศษสรรพคุณนี้ เป็นแต่สังเขปพอให้แพทย์ รู้น้ำกระสายแห่งยา ซึ่งรักษาโรคอันใดอันหนึ่ง ตามอาจารย์ท่านกล่าวไว้ดังนี้

สิทธิการิยะจะสำแดงด้วย
ลักษณะไม้อันมีคุณเสมอกันสืบต่อไป

มะขามป้อมมีคุณเสมอกันกับสมอไทย มะขามป้อมมีคุณน้อยกว่าสมอเล็กน้อย สมอพิเภกมีคุณเสมอกันกับมะขามป้อม

เกลือสินเธาว์กับสมอมีคุณเสมอกัน แก้ลมจุกเสียด

สมอพิเภกเกลือสินเธาว์ แก้เลือดกำเดา

มะขามป้อมกับเกลือสินเธาว์ แก้เลือด แก้เสมหะ

พริกไทย รสเผ็ดร้อน ให้เกิดกำเดา ให้กำเดาแห้ง ชอบแต่แก้ลมในอก บำรุงไฟธาตุ แก้ลมอันเย็นทั่วสรรพางค์กาย

รากดีปลี รสเผ็ดร้อน แก้ตัวร้อน แก้พิษคุดทะราด ให้ปิดธาตุ

ลูกดีปลี รสเผ็ดร้อนมีคุณเสมอกันกับราก แก้ลมบำรุงไฟธาตุ แก้หืดไอ แก้เสมหะ

รากเจตมูลเพลิงรสร้อน แก้ริดสีดวงทวารหนัก แก้ตัวร้อน แก้บวม แก้คุดทะราด (มีคุณเสมอกันกับดีปลี)

ขิงแห้งรสหวานเผ็ด แก้เสมหะ บำรุงไฟธาตุ แก้ไอลึกลงไปในทรวง

ขิงดีปลีพริกไทย รสเผ็ดมีคุณเสมอกัน แก้โรคในอก แก้ลมทั้งปวง บำรุงธาตุไฟ แก้เสมหะ หืดไอ ทั้ง ๓ สิ่งนี้ผสมเข้ากัน แก้ตรีสมุฏฐานโทษ

ขิงสด รสเผ็ดร้อน แก้ลมในกองไฟธาตุให้กระจาย แก้พรรดึก แก้จุกเสียด แก้โรคในอก เจริญอาหาร แก้ไข้ ๑๐ ประการให้สมบูรณ์

๑. อุโลก แก้พิษ

๒. รากแดงอุลิด แก้ร้อน

๓. รากพุงดอ แก้บวม แก้ลม

๔. รากคันทรงดอกเหลือง แก้ริดสีดวงพลวก

๕. โคกกระสุน

๖. ตับเต่า

๗. อ้ายเหนียว

รวมยา ๗ สิ่งนี้ แก้กระหายน้ำ แก้ไข้แก้สบัดร้อนสบัดเย็น แก้ลมมีพิษ แก้มูตรพิการ


มะรุมรสเผ็ด หวานขม แก้บวม บำรุงธาตุไฟ

รากกุ่มบกมีคุณเสมอกันกับมะรุม

เปลือกทองหลางใบมน แก้ตัวร้อน

โกฐก้านพร้าวรสขม แก้สะอึก แก้อาเจียน แก้เสมหะ แก้ลม ไข้สัมประชวน แก้กำเดา

สมุลแว้ง รสเผ็ดร้อน แก้ริดสีดวงในปากในคอ แก้หืดไอ แก้ลมสัมประชวน

มหาหิงคุ์ รสเมาเบื่อเอียนเหม็น ให้ย่อยอาหาร บำรุงธาตุไฟ แก้เสมหะ แก้ลมจุกเสียด แก้บวม แก้พรรดึก

เปลือกแค รสฝาดเค็ม รู้ปิดธาตุ

ใบแค รสจืด (เปลือกและใบมีคุณเสมอกัน) เจริญใจให้ผ่องแผ้ว

หัวกระเทียม ให้ย่อยอาหาร แก้โรคในอก ทำให้ผมงาม แก้พรรดึก แก้ลมจุกเสียด

ใบกระเทียมและก้านกระเทียม แก้ฟกบวม

ดองดึงมีคุณเสมอกันกับทนดี แก้ลมพรรดึก แก้ดานเสมหะ ชำระเสมหะแห้ง

สลัดไดและส้มเช้า รสเปรี้ยวร้อน แก้ฟกบวม แก้จุกเสียด แก้แม่พยาธิ์อันทำให้ลงท้อง บำรุงธาตุไฟ ช่วยย่อยอาหารให้พลันแหลก

ยางสลัดไดนั้นแรงกว่าต้นและใบคุณยางเทพธาโร และยางตาตุ่มยางรักขาว และเข้าค่าทั้ง ๕ อย่างนี้มีคุณเสมอกัน รสร้อน แก้พยาธิ์ แก้ฟกบวม แก้คุดทะราด

หัศคุณและพาศไฉนโลดทะนงเม็ดสลอด ทั้ง ๔ อย่างนี้มีคุณดุจกันรสเผ็ดร้อน แก้หืดและพยาธิ์ แก้เสมหะและลมทั้งปวง ผายธาตุ

เปล้าใหญ่และเปล้าน้อย รสร้อนกลิ่นหอมเผ็ดร้อน รู้กระจายสรรพลมทั้งปวง

หัวหอมรสหวานเผ็ด แก้ลมพรรดึก บำรุงธาตุไฟ เจริญอาหาร แก้กำเดา

ใบหอม รสหวานเค็มเลือก แก้ไข้หวัด แก้ไข้ผูกเป็นเจ้าเรือน แก้ไข้อันบังเกิดแต่อชิณธาตุ ๔ ประการ

ตะไคร้หอมรสเผ็ดร้อน รสฝาดหวาน แก้ริดสีดวงในปาก สตรีมีครรภ์กินตกลูก แก้โรคในอก บำรุงไฟธาตุ แก้อาเจียน แก้ไข้ แก้ริดสีดวงตา

ผัดคาดทั้ง ๒ รสเผ็ดร้อน แก้จุกเสียด บำรุงไฟธาตุ แก้รำมะนาด แก้ลมพิษ แก้หืดไอ แก้สะอึก

กระเพาะกระเม็งรสเผ็ดร้อนมีคุณเสมอกัน แก้ตัวพยาธิ์ แก้ฟกบวม แก้เสมหะและลม แก้ริดสีดวงในคอ

ใบคนทีสอและใบคนทีเขมา รสเผ็ดร้อนมีคุณเสมอกัน

เมล็ดพรรณผักกาดรสเผ็ดร้อน แก้เสมหะ แก้ลม แก้จุกเสียด ผายธาตุ

ผักโหมแดงและขาวรสร้อน ให้รู้จักรสอาหาร แก้ไข้สัมประชวน

จิงจ้อเหลืองและขาวรสร้อน แก้ฟกบวม แก้พรรดึก ให้ย่อยอาหาร แก้เสมหะ และโลหิตกำเดา

รากทนดี รสร้อน แก้ตัวพยาธิ์ แก้พรรดึก แก้ลมจุกเสียด แก้ฝี แก้กุฏฐัง แก้ลมอันทำให้เย็น แก้ไข้ตรีโทษ

รากกระวานใบกระวานผลกระวาน แก้รำมะนาด แก้ลมเสมหะให้ปิดธาตุ

ลูกมะตูมแก่แต่ยังไม่สุก ให้ปิดธาตุ แก้เสลดและลม บำรุงธาตุไฟ

ลูกมะตูมอ่อนเกือบจะแก่ แก้เสมหะและลมทั้งปวง

ลูกมะตูมอ่อนยังเล็ก แก้ไข้ตรีโทษ แก้ลม

ลูกมะตูมสุก แก้เสมหะ แก้จุกเสียด บำรุงธาตุไฟ รสหวานยิ่งบำรุงกำลัง แก้ลมทั้งปวง

รากมะตูม แก้หืดหอบไอ แก้เสมหะและดี แก้ไข้ให้ร้อน แก้อชิณโรค แก้ลมอัดแน่นอยู่ในทรวงอก ยอกเสียดเกลียวข้างทั้งสอง แก้มุตกิดมุตฆาต

เปลือกราชพฤกษ์ รสขมฝาดเฝื่อน แก้พยาธิ์ แก้ไข้ แก้คุดทะราด แก้โรคในทรวงอก แก้ฟกบวมในท้อง แก้ปวดมวนในท้องดังบิด

ฝักราชพฤกษ์ รสหวานเย็น แก้กระหายน้ำให้มีกำลัง แก้เสมหะในอก แก้จุกเสียด แก้กำเดา บำรุงร่างกายที่ซูบผอมให้สมบูรณ์

เปลือกโมกมันรสฝาดขม แก้โลหิตและเสมหะ แก้ฝีเปื่อยพัง แก้ลง แก้บิด แก้จุกเสียด แก้กำเดา

ลูกโมกมัน แก้หืด แก้มูกเลือด แก้ลงท้อง แก้ลมสัมประชวน

เปลือกคาง แก้พิษฝี พิษงู แก้ตัวพยาธิ์ แก้คุดทะราด แก้ตกโลหิต แก้เปื่อยพัง แก้บวม

ลูกคาง แก้โรคตา

เปลือกกระท้อน มีคุณดุจเปลือกคาง

เปลือกปรูเปลือกทอง ให้ปิดธาตุ แก้ลงท้อง แก้หืดไอ

ลูกทองลูกปรู รสเผ็ดเล็กน้อย บำรุงธาตุไฟ แก้ตัวพยาธิ์ แก้จุกกเสียด แก้ลงท้อง แก้สพั้น

ดอกบัว รากบัว รสเผ็ดร้อนเล็กน้อย แก้ลงท้อง แก้คลื่นเหียน แก้ไข้ร้อนใน

ราชพฤกษ์ ไชยพฤกษ์ คาง โมกมัน เปลือกสะเดาเดือด พุทรา ไทร สนุ่น กระท้อน งิ้ว กล้วยไม้ พิกุล แคฝอย ใบมะตูม ใบมะหวิด แคทั้งสอง ขี้อ้าย หางกราย ตะโก พนม มะพลับ มะเดื่อ มะม่วงรวม ๒๔ ชนิด ต้นไม้ทั้งหมดนี้จะเป็นเปลือกก็ดี ผล รากก็ดี ดอกก็ดี รสหวานฝาดเฝื่อน แก้ลงท้อง แก้ฝีเปื่อยพัง แก้บวมแก้ตัวพยาธิ์ แก้ตกโลหิต

ใบแคทั้งสอง ใบหมี ใบชุมเห็ด ใบมะรุม ใบพริกไทย ใบมะระ ใบมะไฟ รวมใบไม้ทั้ง ๘ นี้ แก้นอนมิหลับ ให้ระส่ำระสายให้เอาไปไม้นี้แกงกินกับข้าว เจริญโลหิตนอนหลับ ใบไม้อันกล่าวมาแต่ก่อนนั้นใบอ่อนกินเถิด โทษแล

อนึ่ง เปลือกใบไม้ใดๆ ก็ดีมีรสเปรี้ยว ให้ผายธาตุ มีรสฝาดให้ปิดธาตุ มีรสหวาน แก้ระหายให้มีกำลังเจริญกายและโลหิตใช้ได้ แก้ปัจจุบันครั้งหนึ่งคราวเดียว ถ้าใช้เป็นนิจให้เกิดโทษมาก ผลตาลสุกมีคุณดุจเดียวกัน

เยื่อมะพร้าวน้ำมะพร้าวรสหวาน ทำให้ชุ่มอกบำรุงธาตุไฟให้มีกำลัง แก้มีกำเดา แต่ถ้าใช้เป็นนิจให้เกิดโทษมาก

รากมะพร้าว ดอกมะพร้าว งวงตาลอ่อนรสหวาน แก้ลงท้อง แก้โลหิต แก้ไข้ริดสีดวง ปากเปื่อย

ตรีกฏุกเสมอภาคทำผงละลาย แก้ตรีโทษ ละลายน้ำ กระบือ แก้กำเดา แก้ดี แก้โลหิต ละลายน้ำนมแพะ แก้เสมหะ

มูตรรสเผ็ดร้อนเค็ม แก้ลม แก้โลหิต แก้เสมหะ บำรุงธาตุไฟ แก้จุกเสียด แก้ฟกบวม แก้หืดไอ แก้ผอมเหลือง

ผลไม้ทั้งหลายมีรสฝาด คือ ยางตะเคียนก็ดี สีเสียดเทศ สีเสียดไทย รสฝาด แก้ลงให้ปิดธาตุ

ต้นมะลิ ดอกมะลิ รสเย็น แก้ฝี แก้คุดทะราด แก้เสมหะ แก้โลหิต แก้ร้อนในอก กระทำให้ชุ่มชื่น แก้โรคตา แก้ไข้ตัวร้อนทุกชนิด

กรุงเขมา ชะมดเชียง แก้ลม แก้โลหิต แก้กำเดา แก้โรคตา

ชะมดสดโคโรค มีคุณอันยิ่ง แก้โรคตา แก้เสมหะแห้ง แก้เสมหะเหนียว จุกคอ (เสลดหางวัว) แก้รำเพรำพัด เพื่อปีศาจ บำรุงน้ำเหลืองให้สมบูรณ์

จันทน์แดง จันทน์ขาวรสขม หวานเย็น แก้เหงื่อ แก้มลทิน แก้พยาธิ์ แก้ไข้ร้อน บำรุงธาตุไฟให้สมบูรณ์

แก่นระกำป่าแก่นฝางรสขมหวาน แก้คุดทะราด แก้เสมหะ แก้โลหิต แก้กำเดา แก้ไข้สัมประชวน

แก่นประดู่ แก่นมะซาง แก่นตะเคียน มีคุณเสมอกัน

กระลำพักรสขมหวานเย็นมัน แก้ลมอังคมังคานุสารี แก้ตรีสมุฏฐาน แก้โลหิต

ขอนดอกรสเผ็ดจืด แก้เสมหะ แก้เหงื่อ แก้ไข้ร้อนเพื่อตรีโทษ

ขี้เหล็กทั้ง ๒ รสขมหวาน แก้โลหิตกำเดา แก้เสมหะ บำรุงธาตุไฟ

นมพิจิตร์ โคกกระออม โคกกระสุน มีคุณเสมอกัน แก้ไข้เพื่อทุราวะสา แก้ปัสสาวะให้สมบูรณ์

สะไอรสขมฝาดเฝื่อนเย็น แก้บิด แก้พยาธิ์

สะเดา รสขมหวาน แก้กำเดา แก้ราก แก้สะอึก แก้พิษฝี แก้ไข้ เพื่อดีพิการ

รากเสนียด ใบ ดอก รสขม แก้หืดไอ แก้ไข้สัมประชวน แก้โลหิต แก้บิด แก้พิษฝี แก้รัตตะปิตตะโรค

บอระเพ็ดทั้ง ๒ รสขมเย็น แก้เสมหะและเลือดลม แก้ลงท้อง แก้ไข้ทั้งปวง บำรุงไฟธาตุ

หญ้าคัดมอน ๓ ประการ ต้นต้มกินมีกำลัง

รากคัดมอน แก้อาเจียนคลื่นเหียน

ถั่วแปบ แก้ไข้สัมประชวน แก้โรคตา แก้เสมหะ แก้ลม มีพิษให้ผายธาตุ

ยาข้าวหอมรสขม แก้ลงท้อง แก้โลหิต แก้สะอึก แก้ไข้กำเดา

อังกาบเหลืองขาวทั้งสองรสหวาน แก้เสมหะ แก้ลม บำรุงไฟธาตุ

ชะเอมป่ารสหวาน แก้ระหายน้ำให้ชุ่มคอ

ผักหวานตัวผู้รสหวาน แก้กำเดา แก้โรคตา

ชะเอมเทศรสขมและหวานยิ่ง แก้ระหายน้ำ แก้คอแห้ง แก้ไข้ทั้งปวง แก้โรคตา

รากสามสิบทั้ง ๒ มีคุณยิ่งกว่าผักหวาน

สุพรรทลิกา รสหวาน แก้ผอมแห้ง บำรุงร่างกายให้สมบูรณ์ ให้รู้จักรสอาหาร แก้ลม เลือดพิการ ให้ปิดธาตุ

ผักคาดและขอบชะนางทั้ง ๒ รสเผ็ดร้อน แก้ผอมเหลือง แก้ริดสีดวง บำรุงประสาท

ผักโหมเทศทั้ง ๒ รสหวาน แก้เสมหะ บำรุงธาตุไฟ แก้ฟกบวมในท้อง

ดอกผักโหมเทศทั้ง ๒ แก้เสมหะ แก้พิษ

ข่า รสขมเผ็ดร้อน แก้พิษฝี แก้ฟกบวม กินแก้คุณอันบุคคลกระทำ

กระทือป่ามีคุณดุจข่า แต่ว่าบำรุงธาตุไฟ แก้จุกเสียด

ไม้เท้ายายม่อม แก้ร้อน แก้ระหายน้ำ แก้อาเจียน แก้หืดไอ

รากมะกล่ำตาช้าง แดง-ขาว แก้พิษฝี

ใบมะกล่ำผลมะกล่ำแดง แก้ริดสีดวงทวารหนัก

ทองกวาวต้นและทองกวาวเครือทั้งสอง รสฝาดหวาน แก้ลมอัมพาตุ แก้โลหิต

บวบขม ฟักขม แก้เสมหะ แก้ลม แก้พิษฝี แก้ริดสีดวงงอก แก้หืดไอ

ชะบาทั้งสอง แก้พิษฝี แก้ฟกบวม ทำให้รู้จักรสอาหาร

เปราะหอมทั้งสองรสเผ็ดร้อน แก้พิษงู พิษจุกเสียด

ผลกระวานดอกกระวานเทศกลิ่นหอม รสเผ็ดร้อน แก้เสมหะ แก้ลมในอกให้ปิดธาตุ

การะบูน รสเผ็ดร้อน ให้ย่อยอาหารพลันแหลก แก้โรคตา แก้ริดสีดวง ทำให้รู้จักรสอาหาร แก้ลมจุกเสียด หืดไอ

กานพลู รสเผ็ดร้อนหวาน แก้มวกในลำไส้ แก้เสมหะ แก้จุกเสียด บำรุงธาตุไฟ

เชือกเขาไฟ แก้ร้อน ผายธาตุ แก้ระส่ำระสาย แก้จุกเสียด แก้เสมหะ แก้ลม

เพชรสังฆาต แก้จุกเสียด แก้บิด แก้ปวดในข้อในกระดูก แก้ลมทั้งปวง

อบเชย แก้พิษร้อน แก้ลมอัมพาต แก้ไข้จับ

เขม่าเหล็ก รสเผ็ดเย็น แก้คุดทะราด บำรุงโลหิต แก้ม้ามย้อย ม้ามโต แก้ตับทรุดตับบวม

เกลือสินเธาว์ รสเค็ม แก้กำเดา แก้จุกเสียด แก้พรรดึก แก้ไข้ตรีโทษ

เกลือประสะ รสหวาน ย่อยอาหารให้พลันแหลก แก้ร้อน ผายธาตุ แก้พิษ แก้กำเดา แก้ลมจุกเสียด

เกลือสมุทร์ เกลือสินเธาว์ เกลือด่างคลี่ เกลือหุง เกลือทั้งหลายเหล่านี้มีคุณเสมอกัน ผู้ชำระโทษน้ำเหลืองให้บริบูรณ์

สารส้ม ด่างสลัดได ด่างโคกกระสุน ด่างมะกล่ำตาช้าง ด่างประยงค์ ยาเหล่านี้มีคุณเสมอกัน แก้ริดสีดวงในท้อง แก้ลมอัมพาต แก้หืดไอ แก้ฟกบวมทั้งปวง แก้ลมจุกเสียด แก้ผอมเหลือง บำรุงธาตุไฟ แก้พรรดึก

ด่างต้นงา ด่างหญ้าพันงู ด่างผักโหมหิน ด่างฝักส้มป่อย ทั้งนี้มีคุณเสมอกัน แก้ดานเสมหะ

น้ำอ้อยสดรสหวานเย็น ขับปัสสาวะ บำรุงกำลัง ทำใจให้ชุ่มชื่น แก้กำเดา และลม กระจายเสมหะผายธาตุ

น้ำอ้อยต้มและเผารสหวานเย็น แก้เสมหะและหืดไอ แก้ไข้สัมประชวน

หญ้าแพรก แก้ลมและโลหิต ทำเป็นยารม แก้ตัวพยาธิ์ ซึ่งทำให้คันตามตัว

หญ้าหนวดปลาดุกรสขม แก้ผอมเหลือง แก้โลหิต แก้ไข้ทั้งปวง แก้หืดไอ ให้รู้จักรสอาหาร

ขมิ้นชัน ขมิ้นอ้อย รสฝาดเฝื่อน แก้พิษโลหิตและลม แก้บวม แก้เสมหะ แก้ไข้ทั้งปวง แก้พยาธิ์ซึ่งทำให้คันตามตัว ทั่วสรรพางค์กาย

ขมิ้นเครือ ขมิ้นอ้อย มีคุณเสมอกัน แก้เสมหะและลม แก้ระหายน้ำ

หญ้าพันงูทั้งสอง มะไฟเดือนห้า ผักเสี้ยนทั้งสอง รากหญ้าปากควาย สรรพคุณยาเหล่านี้มีรสเผ็ดร้อนเสมอกัน บำรุงธาตุไฟ แก้พิษฝี แก้ไข้ตรีโทษ

ชิงชี่ทั้งสอง แก้ท้องมาน ให้ผายธาตุ แก้ฟกบวม แก้ลม

รากไคร้เครือ ขี้กาทั้งสอง มีคุณเสมอกัน รสเผ็ดขม แก้กำเดา แก้ไข้เพื่อลม

อำพันทั้งสองรสเผ็ดร้อน แก้ไข้เพื่อภูตผีปีศาจ แก้ลมจุกเสียด แก้พิษฝี แก้ไข้กำเดา

พิลังกาสา รสเผ็ดร้อนฝาดขม แก้ไข้กำเดา

พรมมิรสหวาน แก้ไข้สวิงสวาย แก้หืดไอ แก้ริดสีดวงบำรุงประสาท

เปร้าทั้ง ๒ ใบ กระวานน้ำประสานทอง มีคุณเสมอกัน ผายธาตุ แก้ลม แก้จุกเสียด บำรุงธาตุไฟให้มีกำลัง แก้ระหาย แก้เสมหะ แก้ลม

น้ำอ้อยน้ำตาล ผายธาตุ

ขันทศกรทำด้วยน้ำอ้อย รสหวานเย็น บำรุงเสมหะและดี แก้อาเจียน แก้ระหายน้ำ

น้ำนมโค รสเย็น ปิดธาตุ แก้โรคในอก

น้ำนมกระบือ รสหวาน แก้พรรดึกให้เจริญอาหาร

น้ำนมแพะ รสหวานฝาดเย็น แก้ลงท้อง แก้โลหิต แก้หืดไอ

น้ำนมแกะ แก้หืดไอ จุกเสียด บำรุงธาตุไฟ

น้ำนมอูฐ รสเปรี้ยวจืดเค็ม (กินกระทำให้จุกเสียด) ชอบแต่แก้บวมในท้อง แก้พยาธิ์ท้องมาน

น้ำนมม้า รสฝาดหวานเค็มเปรี้ยว กินเจริญธาตุมากนัก (แต่มักจุกเสียด)

น้ำนมช้าง รสฝาดเย็นดี บำรุงกำลัง ชอบแก้ริดสีดวง

น้ำนมทั้งปวง รสหวานยิ่ง กินมีกำลัง แก้นอนมิหลับ แก้ลม บำรุงธาตุไฟ

น้ำนมคน แก้ลมพรรดึก

น้ำนมเปรี้ยวคือทธิเกิดแต่นมวัว รสหวานมัน บำรุงไฟธาตุ แก้ลมอันเย็น แก้ปัสสาวะพิการ

น้ำนมเปรี้ยวเกิดแต่น้ำนมกระบือ รสหวานมัน กินให้มีกำลัง

นมปนด้วยเนย กินปิดธาตุ (แต่ว่าเกิดลม) บำรุงธาตุไฟ


รสและสรรพคุณยาอันใด มีรสเผ็ดร้อนนั้นชอบแต่แก้ลม มิชอบกำเดา ถ้ารสเปรี้ยวชอบแก้ลมจุกเสียด แต่ชอบพรรดึก ถ้ารสฝาดเฝื่อน ชอบปิดธาตุ แก้ตัวพยาธิ์ฟกบวม ถ้ารสหวานเย็น ชอบแก้ระหายทำให้ชุ่มอก

สรรพคุณ เท่าที่กล่าวมานี้ เป็นสรรพคุณยาในแพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ ได้คัดลอกมาเพื่อเพิ่มพูนให้เป็นความรู้ของนักศึกษาทั่วไป

ยาไทยโบราณที่ประกาศเป็นยาสามัญประจำบ้าน


เนื่องจากคณะกรรมการควบคุมการขายยา ได้พิจารณาตำหรับยาไทยโบราณ ซึ่งอนุญาตให้เป็นยาสามัญประจำบ้านได้ ตามประกาศยาสามัญประจำบ้านลงวันที่ ๑๗ พฤศจิกายน ๒๔๙๘ ออกตามความในพระราชบัญญัติการขายยา พ.ศ. ๒๔๙๓ ข้อ ๓๔ มีมติว่า ยาที่มีชื่อดังต่อไปนี้รวม ๑๖ ขนาน ซึ่งปรุงขึ้นตามตำราที่กระทรวงสาธารณสุข ได้ประกาศไว้ในราชกิจจานุเบกษาให้เป็นยาสามัญประจำบ้าน

๑. ยามหานิลแท่งทอง
๒. ยาเทพมงคล
๓. ยาเขียวหอม
๔. ยาประสะกะเพาะ
๕. ยาเหลืองปิดสมุทร์
๖. ยาอัมฤควาที
๗. ยาประสะมะแว้ง
๘. ยาตรีหอม
๙. ยาจันทลิลา
๑๐. ยาประสะจันทน์แดง
๑๑. ยาหอมอินทจักร์
๑๒. ยาหอมเนาวโกฐ
๑๓. ยาวิสัมพยาใหญ่
๑๔. ยาประสะไพล
๑๕. ยาธาตุบรรจบ
๑๖. ยาประสะกานพลู

ยา ๑๖ ขนานนี้จะต้องตั้งชื่อและใช้วัตถุส่วนประกอบทั้งมีปริมาณการผสม รวมตลอดทั้งคำอธิบาย ของพระยาพิศณุประศาสตร์เวช และตำราแพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ฉบับหลวงทุกประการด้วย ดังมีตำรายาแต่ละขนานดังต่อไปนี้


๑. ยามหานิลแท่งทอง
วัตถุส่วนประกอบ เมล็ดมะกอก ขมิ้นอ้อย รากมะไฟ รากกระท้อน รากมะปรางหวาน รากละหุ่งแดง รากลำโพงกาสลัก ไม้สัก ยาทั้งนี้เผาเป็นถ่าน ใบทองหลางใบมน ลูกประคำดีควายคั่ว เอาหนักสิ่งละ ๑ ส่วน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผงผสมน้ำดอกมะลิ ปั้นเม็ด ปิดทองคำเปลว หนักเม็ดละประมาณครึ่งกรัม รับประทานได้ทุกเวลา ครั้งละ ๑ เม็ด

สรรพคุณ แก้ตัวร้อนในระหายน้ำ ละลายน้ำสุก หรือน้ำดอกมะลิ แก้พิษหัดและพิษสุกใสละลายน้ำรากผักชีต้มทาสมานปากเปื่อย ใช้เบญกานีฝนแทรก เกลื่อนฝีละลายน้ำสุราแทรกพิมเสน


๒. ยาเทพมงคล
วัตถุส่วนประกอบ มูลแมงสาบคั่ว หญ้ายองไฟ ดอกบุนนาค เกสรบัวหลวง กฤษณา กระลำพัก ขอนดอก หวายตะค้า เทียนดำ น้ำประสานทอง สตุจันทน์ทั้ง ๒ เขี้ยวจระเข้คั่ว เขี้ยวเสือคั่ว งาช้างคั่ว โกฐพุงปลา ชาดหอระคุณจีน หนักสิ่งละ ๑ ส่วน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผง ผสมดีงูเหลือม ดีจระเข้ ชะมดเช็ด พิมเสนพอควร ปั้นเม็ดปิดทองคำเปลว หนักเม็ดละประมาณ ๑/๑๐ กรัม รับประทานได้ทุกเวลา เด็กอายุ ๑-๓ เดือน ครั้งละ ๑ เม็ด อายุ ๔-๖ เดือน ครั้งละ ๒ เม็ด อายุ ๗-๑๒ เดือน ครั้งละ ๓ เม็ด

สรรพคุณ แก้ทรางชัก แก้ทรางตัวร้อน ละลายน้ำสุกหรือน้ำดอกมะลิ แก้ไข้เชื่อมซึม ใช้จันทน์เทศฝนเป็นน้ำกระสาย แก้ทรางตัวเหลือง ตาเหลือง น้ำขมิ้นเครือเป็นกระสายแก้ทรางแดง แก้ลิ้นกระด้างคางแข็งและตาแข็ง ไม่มีน้ำตา นอนแซ่วอยู่ก็ดีกวาดหาย แก้หละ ๘ จำพวก ถ้าหละสีแดงละลายน้ำฝางกวาด ถ้าหละสีเหลืองละลายน้ำขมิ้นเครือกวาด ถ้าหละสีดังก้านเทียน ละลายน้ำหัวหอม ดีงูเหลือม รำหัด (แทรก) กวาด ถ้าสีดังดอกตะแบกช้ำ ละลายน้ำผลเถาคันสุก เอาเกลือรำหัด (แทรก) กวาด (จากแพทย์ศาสตร์สงเคราะห์)


๓. ยาเขียวหอม
วัตถุส่วนประกอบ ใบมะระ ๖ ส่วน ใบน้ำเต้า ๘ ส่วน ใบพรมมิ ๕ ส่วน ใบสมี เถามวกแดง เถามวกขาว ใบฝ้ายแดง คุคะ หัศดำ หัศแดง เนระพูสีเปราะ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน ใบพิมเสน ๒๘ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผง เด็กผู้ใหญ่รับประทานครั้งละ ครึ่งถึง ๑ ช้อนกาแฟ หรือครึ่งถึง ๒ กรัมได้ทุกเวลา

สรรพคุณ แก้ตัวร้อน ร้อนในระหายน้ำ ละลายน้ำสุกหรือน้ำดอกมะลิ แก้พิษหัดเหือดสุกใสดำแดง ละลายน้ำรากผักชีต้มและชโลม (จากเวชศึกษาหน้า ๒๑๘)


๔. ยาประสะกะเพรา
วัตถุส่วนประกอบ ยาดำ มหาหิงค์ กระเทียม ดีปลี พริกไทย ว่านน้ำ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน ใบกะเพาแดง ๖ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผง ผสมสุราปั้นเม็ดเท่าเม็ดพริกไทย กินเวลา เช้า-เย็น หรือเวลามีอาการไม่สบาย เด็กอายุ ๑-๓ เดือน ครั้งละ ๑-๒ เม็ด อายุ ๔-๖ เดือน ครั้งละ ๒-๓ เม็ด อายุ ๗-๑๒ เดือน ครั้งละ ๔-๖ เม็ด

สรรพคุณ แก้ท้องขึ้นท้องเฟ้อ ละลายน้ำสุกหรือน้ำกระเพราแดงต้ม ปวดท้องและแน่นท้อง ใช้ไพลเผาไฟ พอสุกฝนแทรก จะใช้สุราหรือน้ำสุกก็ได้ (จากแพทย์ศาสตร์สงเคราะห์หน้า ๓๒๘)


๕. ยาเหลืองปิดสมุทร์
วัตถุส่วนประกอบ แห้วหมู ขมิ้นอ้อย เปลือกเพกา รากกล้วยตีบ กระเทียมแห้ง ชันย้อย ครั่ง สีเสียดทั้ง ๒ ใบเทียน ใบทับทิม เอาสิ่งละ ๑ ส่วน ขมิ้นชัน ๖ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผงปั้นเม็ดหนักประมาณเม็ดละ ๑/๑๐ กรัม รับประทานเช้า-เย็น เด็กอายุ ๑-๒ เดือน ครั้งละ ๑ เม็ด อายุ ๓-๕ เดือน ครั้งละ ๒ เม็ด อายุ ๕-๑๒ เดือน ครั้งละ ๓-๕ เม็ด เด็กโตครั้งละ ๕-๗ เม็ด

สรรพคุณ แก้อุจจาระเป็นมูกเลือด ใช้กระเทียมหรือกระชายเผาไฟพอสุก ฝนกับน้ำปูนใส ท้องเดินใช้เปลือกลูกทับทิม หรือเปลือกแค ต้มกับน้ำปูนใส (จากเวชศึกษาหน้า ๕๑)


๖. ยาอัมฤควาที
วัตถุส่วนประกอบ รากไคร้เครือ โกฐพุงปลา เทียนขาว น้ำประสารทองสตุ ลูกผักชีลา ลูกมะขามป้อมเอาแต่เนื้อ ลูกสมอพิเภกเอาแต่เนื้อ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน ชะเอมเทศ ๗ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผงผสมน้ำสุก ครั้งละพอควร เด็กรับประทานครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ ผู้ใหญ่ครั้งละ ๑ ช้อนโต๊ะ ใช้จิบบ่อยๆ หรือกวาดก็ได้

สรรพคุณ แก้ไอ แก้เสมหะ ละลายน้ำส้มมะขามเปียกหรือน้ำส้มซ่าแทรกเกลือ บำรุงเสมหะ


๗. ยาประสะมะแว้ง
วัตถุส่วนประกอบ สารส้ม ๑ ส่วน ขมิ้นอ้อย ๓ ส่วน ใบสวาด ใบตานหม่อน ใบกะเพรา เอาสิ่งละ ๔ ส่วน ลูกมะแว้งต้น ลูกมะแว้งเครือ เอาสิ่งละ ๘ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผงผสมน้ำสุก แทรกดีงูเหลือมพิมเสนพอควรปั้นเม็ดหนักประมาณ ๑/๕ กรัม เด็กครั้งละ ๑ เม็ด ผู้ใหญ่ครั้งละ ๕-๗ เม็ด รับประทานบ่อยๆ

สรรพคุณ แก้ไอ แก้เสมหะ ละลายน้ำมะขามเปียกแทรกเกลือ หรือใช้ผสมน้ำมะนาว หัวหอมแทรกเกลือพอควรกวาดคอ


๘. ยาตรีหอม
วัตถุส่วนประกอบ ลูกสมอเทศเอาแต่เนื้อ ลูกมะขามป้อมเอาแต่เนื้อ ลูกสมอพิเภกเอาแต่เนื้อ ลูกผักชีลา เอาสิ่งละ ๔ ส่วน รากไคร้เครือ โกฐสอ ชะเอมเทศ น้ำประสารทองสตุ ลูกซัดคั่ว เอาสิ่งละ ๑ ส่วน ลูกสมอไทยเอาแต่เนื้อ โกฐน้ำเต้านึ่งให้สุก เอาสิ่งละ ๒๒ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผงปั้นเม็ด หนักประมาณเม็ดละ ๑.๕ กรัม กินก่อนอาหารเช้า เด็กอายุ ๑-๒ เดือน ครั้งละ ๑-๒ เม็ด อายุ ๓-๕ เดือน ครั้งละ ๕-๗ เม็ด อายุ ๖-๑๒ เดือน ครั้งละ ๗-๘ เม็ด

สรรพคุณ แก้เด็กท้องผูก ระบายพิษไข้ เด็กอ่อนละลายน้ำสุกแทรกเกลือ เด็กโตละลายน้ำผลสมอไทยต้มแทรกเกลือ หรือดีเกลือ ตามธาตุหนักเบา (จากเวชศึกษาหน้า ๖๗)


๙. ยาจันทลีลา
วัตถุส่วนประกอบ โกฐสอ โกฐเขมา โกฐจุฬาลำพา จันทน์ทั้ง ๒ ลูกกระดอม บอระเพ็ด รากปลาไหลเผือก เอาสิ่งละ ๑ ส่วน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผงผสมพิมเสนชะมดพอควร สำหรับเด็กโตและผู้ใหญ่ รับประทานครั้งละประมาณครึ่งถึง ๑ กรัม หรือครึ่งถึง ๑ ช้อนกาแฟได้ทุกเวลา

สรรพคุณ แก้ตัวร้อน แก้ไข้หวัด แก้ไข้ทั้ง ๓ ฤดู ละลายน้ำสุกหรือน้ำดอกมะลิหรือน้ำซาวข้าวก็ได้ (จากเวชศึกษาหน้า ๕๖)


๑๐. ยาประสะจันทน์แดง
วัตถุส่วนประกอบ รากเหมือดคน รากมะปรางหวาน รากมะนาว เปราะหอม โกฐหัวบัว จันทน์เทศ ฝางเสน เอาสิ่งละ ๔ ส่วน เกสรบัวหลวง เกสรสาระภี เกสรบุนนาค ดอกมะลิ เอาสิ่งละ ๑ ส่วน จันทน์แดง ๑๒ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผงผสมชะมด พิมเสนพอควร รับประทานได้ทุกเวลา เด็กครั้งละครึ่งช้อนกาแฟ ผู้ใหญ่ครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟ

สรรพคุณ แก้ไข้ตัวร้อน แก้ร้อนในระหายน้ำ ละลายน้ำสุกหรือน้ำดอกมะลิ แก้ไข้เชื่อมซึม ใช้จันทน์เทศฝนกระสาย (จากเวชศึกษาหน้า ๕๕)


๑๑. ยาหอมอินทจักร์
วัตถุส่วนประกอบ สะค้าน รากช้าพลู ขิง ดีปลี รากเจตมูลเพลิง ลูกผักชี โกฐสอ โกฐเขมา โกฐก้านพร้าว โกฐพุงปลา โกฐจุฬาลำพา โกฐเชียง โกฐกักกรา โกฐน้ำเต้า โกฐกระดูก เทียนดำ เทียนแดง เทียนขาว เทียนข้าวเปลือก เทียนตาตั๊กแตน จันทน์แดง จันทน์ขาว มวกแดง มวกขาว รากหญ้านาง ชะลูด อบเชย เปลือกสมุลแว้ง กฤษณา กระลำพัก บอระเพ็ด ลูกกระดอม กำยาน ขอนดอก อำพันทอง หญ้าฝรั่น ชะมดเชียง ลูกจันทน์ ลูกกระวาน กานพลู ไคร้เครือ รำพันแดง ดอกสาระภี ดอกพิกุล ดอกบุนนาค ดอกจำปา ดอกกระดังงา ดอกมะลิ ดอกคำไทย ฝางเสน เลือดแรด ดีงูเห่า ดีหมูป่า ดีวัวเถื่อน เอาสิ่งละ ๑ ส่วน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผง แทรกพิมเสนพอสมควร ผู้ใหญ่รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละประมาณ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมบาดทะจิต ลมจับหัวใจให้คุ้มคลั่ง ละลายน้ำสุกหรือน้ำดอกมะลิ แก้ลมแน่นหน้าอก ละลายน้ำขิง แก้คลื่นเหียนอาเจียน ละลายน้ำลูกผักชี แก้โลหิตทำให้คลั่งเพ้อ เลือดตีขึ้น แก้นอนมิหลับ ให้กระสับกระส่าย น้ำดอกไม้ หญ้าฝรั่น พิมเสน ชะมดเชียง อำพันทอง เป็นกระสาย (จากเวชศึกษาหน้า ๖๔)


๑๒. ยาหอมเนาวโกฐ
วัตถุส่วนประกอบ เบญจกูล เอาสิ่งละ ๓ ส่วน หัวแห้วหมู โกฐทั้ง ๙ เทียนทั้ง ๙ สักขี ลูกราชดัด ลูกสาระพัดพิษ ลูกกระวาน กานพลู ดอกจันทน์ ลูกจันทน์ จันทน์เทศ อบเชยญวน จันทน์แดง เปลือกสมุนแว้ง หญ้าตีนนก รากแฝกหอม ชะลูด เปราะหอม รากไคร้เครือ น้ำประสานทองสตุ เนื้อไม้ขอนดอก กระลำพัก ลูกมะขามป้อม ลูกสมอพิเภก ชะเอมเทศ ลูกผักชีลา ลูกกระดอม บอระเพ็ด เกสรบัวหลวง ดอกพิกุล ดอกบุนนาค ดอกสาระภี ดอกมะลิ แก่นสนเทศ เอาหนักสิ่งละ ๔ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผง ผู้ใหญ่รับประทานได้ทุกเวลา ครั้งละประมาณ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้คลื่นเหียนอาเจียน ใช้กับลูกยอต้มแทรกพิมเสน แก้สะบัดร้อนสะบัดหนาว แก้ปลายไข้ แก้ลม บำรุงประสาท ละลายน้ำสุกหรือดอกมะลิ แทรกพิมเสนให้เจริญอาหาร ให้ก้านสะเดา ๓๓ ก้าน บอระเพ็ด ๓ องคุลี ลูกกระดอม ๗ ลูก ต้มเป็นกระสายแทรกพิมเสน รับประทานก่อนอาหารเช้าเย็น


๑๓. ยาวิสัมพยาใหญ่
วัตถุส่วนประกอบ ลูกผักชี ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ ลูกกระวาน กานพลู อบเชย สมุลแว้ง น้ำประสานทองสตุ ลูกสมอเทศเอาแต่เนื้อ ลูกสมอไทยเอาแต่เนื้อ รากไคร้เครือ ว่านน้ำ บอระเพ็ด ขิงแห้ง พญารากขาว เอาสิ่งละ ๑ ส่วน โกฐทั้ง ๕ เอาสิ่งละ ๑ ดีปลี ๒๐ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละประมาณ ๑/๒ ถึง ๑ ช้อนกาแฟ ๑/๒ ถึง ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ท้องขึ้น แก้ลมในกระเพาะอาหารและลำไส้เนื่องจากธาตุพิการ ใช้ละลายน้ำสุกหรือน้ำผึ้ง (จากเวชศึกษาหน้า ๕๘)


๑๔. ยาประสะไพล
วัตถุส่วนประกอบ ผิวมะกรูด ว่านน้ำ หัวกระเทียม หัวหอม พริกไทย ดีปลี ขิงแห้ง ขมิ้นอ้อย เทียนดำ เกลือสินเธาว์ เอาสิ่งละ ๘ ส่วน การะบูน ๓ ส่วน ไพล ๔๑ ส่วน

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละ ๑ ช้อนกาแฟหรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ลมจุกเสียด แก้แน่น แก้ฟกช้ำ แก้โลหิตระดูพิการไม่ปกติ แก้มุตกิดและขับน้ำคาวปลา ละลายน้ำสุกหรือน้ำสุรา (จากเวชศึกษาหน้า ๕๘)


๑๕. ยาธาตุบรรจบ
วัตถุส่วนประกอบ ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ ลูกกระวาน กานพลู ขิง ดีปลี สะค้าน รากเจตมูลเพลิง รากคัดมอน หัวแห้วหมู ลูกมะตูมอ่อน อบเชยเทศ สมุลแว้ง เปราะหอม รากไคร้เครือ น้ำประสารทอง เนื้อไม้ จันทน์เทศ จันทน์แดง ตรีผลา โกฐทั้ง ๕ เทียนทั้ง ๕ รากแฝกหอม เอาสิ่งละ ๑ ส่วน (เสมอภาค)

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผง รับประทานเช้าเย็น ครั้งละประมาณ ๑/๒ ถึง ๑ ช้อนกาแฟ ๑/๒ ถึง ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้โรคธาตุพิการ ท้องเดินใช้เปลือกแคเปลือกสะเดาหรือเปลือกลูกทับทิมต้มกับน้ำปูนใส ท้องขึ้นท้องเฟ้อ ใช้หัวกระเทียม ๓ กลีบ ทุบชงน้ำร้อน หรือใช้กะเพราแดงต้มเป็นกระสาย (จากเวชศึกษาหน้า ๖๑)


๑๖. ยาประสะกานพลู
วัตถุส่วนประกอบ เทียนดำ เทียนขาว โกฐสอ โกฐกระดูก กำมะถันแดง กำมะถันเหลือง รากไคร้เครือ เปลือกเพกา เปลือกขี้อ้าย ใบกระวาน ลูกกระวาน ลูกผักชี รากแฝกหอม ว่านน้ำ กระชาย เปราะหอม รากแจง กรุงเขมา เอาสิ่งละ ๔ ส่วน รากข้าวสาร เนื้อไม้ ลูกจันทน์เทศ ขมิ้นชัน เอาสิ่งละ ๘ ส่วน น้ำประสารทองสตุ ไพล เบญจกูล เอาสิ่งละ ๒ ส่วน ตรีกฏุก ๑ ส่วน เปลือกซิก ๑๐ ส่วน กานพลูเท่ายาทั้งหลาย

วิธีทำและขนาดรับประทาน บดเป็นผง รับประทานได้ทุกเวลาครั้งละประมาณ ๑ ช้อนกาแฟ หรือ ๑ กรัม

สรรพคุณ แก้ปวดท้อง แก้ธาตุพิการ ใช้ไพลเผาไฟฝนกับน้ำปูนใส แก้อุจจาระเป็นมูกเลือด ให้หัวกระทือ หัวกระชาย หัวขมิ้นชัน ฝนกับน้ำปูนใส

สมุฏฐานที่เกิดของโรค

พัทธปิตตะ คือดีในฝัก คือมีลักษณะเป็น ๕ คือ ๑. ดีแตก ๒. ดีรั่ว ๓. ดีกระตุก ๔. ดีซึม ๕. ดีร้น

อพัทธปิตตะ คือ ดีนอกฝัก

กำเดา คือ ไอความร้อน

ลมหทัยวาต คือ ลมอยู่ในหัวใจ (ถ้าพิการทำให้อ่อนเพลีย)

ลมสัตถกวาต คือ ลมนี้คมดังอาวุธ

สมสุมนา คือ ลมนี้อยู่เหนือสะดือ ๒ นิ้ว (ทำให้เส้นท้องตึง)

สอเสมหะ คือ เสมหะที่อยู่ในลำคอ ถ้ากำเริบมักทำให้เยื่อคออักเสบ ถ้ามันสมองลงมากระทบกับสมองเสมหะทำให้ไอ

อุระเสมหะ คือ เสมหะในทรวงอก ถ้ากำเริบ ทำให้แสบอก

คูถเสมหะ คือ เสมหะที่อยู่ในลำไส้ใหญ่ตอนล่าง ถ้ากำเริบมักจะปนออกมากับอุจจาระ

กาลาธิจร คือ ลมเดินเป็นคราวๆ

ขันธชวร คือ ไข้สำหรับตัว เป็นไข้ติดตัวมาแต่กำเนิด

ไข้เจลียง คือ ไข้จับวันเว้นวัน ไข้เรื้อรังรักษานานหาย

ไข้อภิฆาต คือ ไข้กระทบ กระตุก ชัก

จ้มทรัณ คือ ไข้เส้นเอ็นฟู เส้นพองขึ้นตามตัว

ปัตคาด คือ เสียดข้างหนึ่ง เจ็บเสียดข้างหนึ่ง

ปะระเมหะ คือ นิ่ว ความข้นของอาหารที่เกราะแล้ว แข็งเข้าเป็นก้อนทำให้เกิดโรค

พิธิระ คือ โรคหูตึง

มุตฆาต คือ ขัดปัสสาวะ ปัสสาวะไม่สดวก

มหัสสกวาตะ คือ ลมกล้า

ฤทธิจร คือ ความซ่านไปของเตโชาตุ

มหาสันนิบาต คือ ประชุมพร้อมกันหมดในธาตุทั้ง ๔ สิ่งละสองสามๆ เป็น ๑๒ กำเริบพร้อมกัน

ไข้สันนิบาต คือ ประชุมดีสาม ลมสาม เสมหะสาม เป็น ๙ จึงเรียกว่าสันนิบาต

อชินโรค คือ โรคที่รักษาไม่หาย

อชิณธาตุ คือ ธาตุที่ไม่ย่อย

อภิฆาต คือ กระทบ ชอกช้ำ เต็มกำลัง

โอปักกะมิกาพาธ คือ ไข้ที่หกล้ม ช้ำใน

อสุรินทัญญาณธาตุ คือ ธาตุนั้นสำแดงให้รู้ดุจผีสิง

อุทเวฐ คือ โรคปวดท้อง

อนันตะไตรวาต คือ ลม ๓ จำพวก หาที่สุดมิได้ (เป็นชื่อยา)

วุฒิโรค คือ โรคอัณฑะใหญ่

สุนทรวาต คือ ลมละเอียด ลมตามท้อง

สัมประชวน คือ ไข้รวมกัน

ไข้เอกโทษ คือ ยาหม้อให้รับประทาน ๔ ชั่วโมงต่อครั้ง

ไข้ทุวันโทษ คือ ยาหม้อให้รับประทาน ๓ ชั่วโมงต่อครั้ง

ไข้ตรีโทษ คือ ยาหม้อให้รับประทาน ๒ ชั่วโมงต่อครั้ง

ความรู้หมวดที่ ๑ ว่าด้วยความรู้ที่แรกเกิดของโรค

ความรู้หมวดที่ ๒ ว่าด้วยรู้จักชื่อโรค

ความรู้หมวดที่ ๓ ว่าด้วยรู้จักยาสำหรับแก้โรค

ความรู้หมวดที่ ๔ ว่าด้วยรู้ว่ายาอย่างใดจะควรแก้โรคชนิดใด


ลม ๖ จำพวก
๑. อุทฺธงฺมาวาตา คือ ลมสำหรับพัดตั้งแต่ศีรษะตลอดปลายเท้า บางท่านกล่าวว่า ตั้งแต่กระเพาะอาหารถึงลำคอ ได้แก่เรอเป็นต้น

๒. อโธคมาวาตา คือ ลมสำหรับตัดตั้งแต่ปลายเท้าตลอดศีรษะ บางท่านกล่าวว่า ตั้งแต่ลำไส้น้อยถึงทวารหนัก ได้แก่ผายลมเป็นต้น

๓. กุจฺฉิสยาวาตา คือ ลมสำหรับพัดอยู่ในท้องแต่นอกลำไส้

๔. โกฏฐาสยาวาตา คือ ลมสำหรับพัดในลำไส้และกระเพาะ

๕. องฺคมางฺคานุสารีวาตา คือ ลมสำหรับพัดทั่วสรีระกาย (โลหิตแต่ก่อนเรียกว่าลม)

๖. อสฺสาสปสฺสาสวาตา คือ ลมสำหรับหายใจเข้าออก

ลม ๑๒ จำพวก
๑. ลมอัมพาต ๒. ลมอุทธังคมาวาต ๓. ลมบาดทะยัก ๔. ลมอัศวมุขี
๕. ลมปัตคาด ๖. ลมสันตคาด ๗. ลมชิวหาสดมภ์ ๘. ลมกระดานพัด
๙. ลมอัมพฤกษ์ ๑๐. ลมอัณฑพฤกษ์ ๑๑. ลมชัยพฤกษ์ ๑๒. ลมกรรมัชวาต


ไฟ ๔ จำพวก
๑. สนฺตปฺปคฺดี คือ ไฟสำหรับอุ่นกาย ซึ่งทำให้ตัวเราอุ่นเป็นปกติ

๒. ปริฑยฺหคฺคี คือ ไฟสำหรับระส่ำระสาย ซึ่งทำให้เราอาบน้ำพัดวี

๓. ชินณคฺดี คือ ไฟสำหรับเผาให้แก่คร่ำคร่า ซึ่งทำให้ร่างกายเหี่ยวแห้งทรุดโทรมทุพลภาพ

๔. ปริณามคฺคี คือ ไฟสำหรับย่อยอาหาร ซึ่งทำให้อาหารที่เรากลืนลงไปนั้น ให้แหลกละเอียด



ความเป็นมาของไข้สันนิบาต


ธาตุ ๔๒ ประการ ซึ่งเป็นหัวหน้า มักจะพิการบ่อยๆ ไม่ค่อยจะเว้นตัวคน ย่อธาตุ ๔๒ ประการ เป็นสมุฏฐานธาตุ ๓ ดังนี้คือ

๑. ปิตฺตสมุฏฐานา อาพาธา คือ อาพาธด้วยดี

๒. เสมฺหสมุฏฐานา อาพาธา คือ อาพาธด้วยเสมหะ

๓. วาตสมุฏฐานา อาพาธา คือ อาพาธด้วยลม

เมื่อสมุฏฐานทั้ง ๓ นี้ประชุม เรียกกันว่า สนฺนิปาติกา อาพาธา ด้วยธาตุประชุมกัน จึงได้นามว่าไข้สันนิบาต





น้ำกระสายยาต่างๆ

ขอกล่าวน้ำกระสาย ยาทั้งหลายโดยวิตถาร ให้แพทย์ผู้ชำนาญ พึงรู้การในคุณยา แก้เชื่อมน้ำดอกไม้ แก้หอบไซร้โดยตำรา ผลดีมหิงษาละลายยากินหายพลัน แก้มัวน้ำจันทน์เทศ อันพิเศษในข้อขัน จำไว้เป็นสำคัญ ได้รางวัลเพราะคุณยา

อนึ่งสวายสวิง ยานี้ยิ่งจำไว้หนา น้ำซาวข้าวละลายยา กินเร็วราหายทันใจ สบัดร้อนสท้านหนาว เร่งผันผ่อนตามวิสัย น้ำมูตรก็แก้ได้ ท่านว่าไว้ตามตำรา แก้ไข้ใจกะเส่า น้ำรากบัวดีนักหนา จะหายคลายโรคา ผู้ปรีชาจำใส่ใจ แก้บิดน้ำกระสาย โดยภิปรายอย่าสงสัยกะทือและหัวไพล เอาหมกไฟละลายยา

แก้ไข้เคืองลำบาก ไม่รู้อยากโภชนา บอเพ็ดสะเดาป่า ผลชีลานั้นดีจริง ต้มขึ้นละลายยา อย่าพักว่าทั้งชายหญิงผิดสำแดงแถลงจริง อย่างประวิงในคุณยา น้ำต้มเปลือกแคแดง อย่าคลางแคลงดีหนักหนา ลงท้องต้องตำรา ท่านแก้มาเป็นมากมาย อุทุมพรเปลือกมะเดื่อ เอาเข้าเจือคงจะหาย แม้ลงนั้นไม่คลาย ท่านทั้งหลายอย่าไว้ใจ ทับทิมเบญจขันธ์ ของสำคัญอย่าสงสัย ต้น ราก ผล ดอก ใบ ต้มเตรียมไว้ละลายยา

แก้รากน้ำลูกยอ ท่านพวกหมออย่าสงกา จะหายคลายโรคาตามตำราอย่าคลางแคลง ไสเสือกน้ำหญ้าฝรั่น แก้ให้ทันโดยแถลง นิ่งไว้ไข้จะแรงเร่งจัดแจงละลายยา วุ่นวายน้ำลายเหนียว แก้ประเดี๋ยวไม่มุสาเทียนดำล้ำคุณยา เอาห่อผ้าต้มขึ้นพลัน ทรงบาดาลแก้สะอึก โดยจารึกในคำฉันท์ มะกล่ำเครือเจือด้วยกัน รากสะอึกนั้น ต้มละลายยา

แก้หอบถึง ๓ ชั้น ท่านอย่าพลั่นดีนักหนา ทองหลางใบมนมา ต้มเอาน้ำโดยจำนง แม้หอบมิเหือดหาย คำดีควายโดยประสงค์ เอาผลมะกอกดง เผาไฟจงละลายยา

แก้สลบเถามวกแดง บอกให้แจ้งทั้งกฤษณา จันทน์เทศมีราคา ทั้งระย่อมพร้อมด้วยกัน รากหญ้าภัคคีนี ห้าสิ่งนี้ดีขยัน ใส่หม้อต้มด้วยกัน เอาน้ำนั้นละลายยา กระเทียม พริกไทย ขิง ล้วนดีจริงไม่มุสา เมล็ดมะนาวดังกล่าวมา คั่วให้ไหม้วางทันที อัดอกหายใจขัด เกิดวิบัติให้เสียดสี แก้ไข้ได้ทันที ยาทั้งนี้ล้วนสำคัญ รากเขียวรากเหลืองจุก อย่าเป็นทุกข์ยาสวรรค์ แก่นสนไม้ สักจันทน์ แทรกเข้ากันรากหญ้าคา รากหวายว่านตีนแร้ง หูกระแชงรากฝางนา ทั้งรากมะกอกป่า ต้มละลายยาให้กินพลัน พริกขิงกระเทียมเจ็ด ไม่ว่าเท็จดีขยัน แมงมุมตายซากนั้นเจ็ดตัวมันเหมือนพริกไทย เมล็ดในมะนาวหนึ่ง ท่านอย่าพึงคิดสงสัย เบี้ยผู้สามเบี้ยไซร้ เผาละลายอย่าช้านัก แก้สะอึกใหญ่สองชั้น กินเร็วพลันหายประจักษ์

ขัดเบาแก่นสนสักสารส้มมัก ขึ้นเต็งชั่งให้ได้บาทหนึ่งนา ละลายยาถ้ามิฟัง ยอดสับประรดอันสดหวัง ให้เอาทั้งสามยอดมา ดินประสิวสารส้มใส่ ถ้าแม้ไข้ไม่ฟังยา แตงโมและแตงกวา รากมะกอกมาประสม แกลบข้าวเหนียวประกอบกัน ขี้เหล็กนั้นใบขื่นขม เร็วเร่งเอาสารส้ม เคยนิยมได้แก้มา ถึงโรคนั้นเสื่อมคลาย ขัดเบาหายปวดหนักหนา อาจารย์ท่านกล่าวมา ยานี้ไซร้หายเหมือนกัน ยาข้าวเย็นรากหญ้าคา ใบชารากสามสิบนั้น ต้มละลายยาพลัน นัยหนึ่งนั้นขัดเบาแดงนา ท่านแพทย์พึ่งเร่งหา กาฝากมะม่วงพรวนมา ต้มขึ้นละลายยา กินอย่างช้าพอสมควร จะหายคายโรคา ตามตำราท่านสอบสวน ว่าไว้ให้ใคร่ครวญสิ้นกระบวนในขัดเบา

ยาแก้นอนไม่หลับ โดยตำรับเป็นเถือกเถา ท่านเร่งให้เก็บเอากัญชาเล่าชุมเห็ดไทย กระชากฉุดขุดเอาราก แก้มามากอย่าสงสัยตรวจน้ำตาลหวานชื่นใจ รำหัสใส่ละลายยา โรคนั้นจะประเทืองรำคาญเคืองในอุรา ประสิทธิ์ดีนักหนา ไม่แกล้งว่าคงบรรเทา ถ้าไข้อ้าปากมิออกจงเอาเม็ดมะกอกเผา เห็ดกระถินพิมานเอา เปลือกทองหลางชื่อใบมนกาลเม็ดเห็ดไม้แดง อย่างระแวงคิดฉงน น้ำซาวข้าวมาระคนกัน เอาข้าวปนตามตำรา

อนึ่งรากขี้กาแดง มีฤทธิ์แรงดีนักหนา พึงฝนละลายยา ช่วยกันหาเร่งให้กิน คลั่งมัวใบมะนาว อาจารย์กล่าวโดยถวิล ร้อยแปดต้มให้กิน จะหายสิ้นซึ่งโรคา รากเลือดน้ำไส้ฟัก ผ้ากองรักดีหนักหนา เผาไฟอย่าได้ช้าเคยรักษามามากมาย เอาน้ำใบกระเม็ง โรคนั้นเกรงไม่รู้หาย หมึกหอมเปลือกมูกไม้ สุราละลายระคนกัน

อนึ่งเสมหะปะทะขึ้น อกสะอื้นกระเสียวสัน แก้ไข้ให้สำคัญอย่าหมิ่นมันทำนอนใจ น้ำปูนที่เรากิน จงเร่งรินเอาที่ใสดีงูเหลือมแทรกเข้าไว้ เสอดใหญ่จะค่อยหลาย กินอาหารไม่มีรส มีโอสถเคยแก้หายกินได้ทั้งหญิงชาย ดีมากมายโกฐหัวบัว ชะเอมด้วยช่วยกันต้มอย่าปรารมภ์มิใช่ชั่ว สักหน่อยจะกินนัว คงเป็นตัวรอดความตาย แก้ทรางขึ้นอกคอ ท่านพ่อหมอเร่งขวนขวาย ดีงูเหลือมละลาย เป็นกระสายทรางรับยา อีกทั้งผักเสี้ยนผี ยาทั้งนี้ดีนักหนา อีกน้ำสุวรรณาหนักเฟื้องหนึ่งจึงจะควร แก้ทรวงขึ้นทรวงอก หายหยิบยกดังลมหวล ใช่จะทำเป็นสำนวนโดยกระบวนในคุณยา แก้ลงท้องอติสาร โดยอาจารย์ท่านกล่าวมา เถามวกทั้งสองเรา เอาฝางนามีฤทธิ์แรง เบญกานีเอามาฝน จันทน์เทศปนจันทน์แดง เนระพูสีบอกให้แจ้งเป็นแม่นมั่นหายเร็วรา แม้นโรคไม่เสื่อมหาย จงขวนขวายแสวงหา กระลำพักกฤษณา ขมิ้นชันหาทั้งลูกจันทน์

อนึ่งทรางละอองพระบาท อันร้ายกาจเกิดเข้มข้น ขึ้นดวงทวารอกนั้น จงช่วยกันประกอบยา การะบูรหนักสี่ไพ อย่าสงสัยตามตำรา กานพลูต้มแทรกยาดีสัตว์ป่า งูเหลือมละลายโกฐเชียงเรียงเทียนดำ ได้เคยทำมามากหลาย ประสานทองของแยบคาย ป่นละลายปูนใส่พลัน กวาดทรางและละออง ไม่ขัดข้องดีขยัน เคยรับมานับพัน ได้รางวัลอยู่ทุกที แก้ไข้อีดำอีแดง อย่าระแวง ตามคัมภีร์ ยาเขียวสามเม็ดมีฝนทันทีกับมูตรนา แก้กาลภายนอกใน จับหัวใจและชิวหาได้ความทุกข์เวทนา ทั้งหมูหมาชักแข็งแรง เอายาเนาวโกฐสามเม็ดโสดกำลังแรงดีงูตัดจัดแจง เร่งแทรกแซงละลายยา เป็นโรครากเลือดร้าย ไม่เหือดหายทั้งนาสา เบาและหนักทวารา ไหลออกมาน่ากลัวจริงเปลือกมะรุมรากส้มซ่า ดีหนักหนาทั้งสองสิ่ง แก้หายทั้งชายหญิงอย่าประวิงต้มละลายยา แก้ไข้วิสัญญี โอสถตรีดีนักหนา ฝักคูนและชิงช้า ทั้งใบหญ้าพองวาโย องอาจกวาดทรางได้ ท่านแก้ไข้มาอักโข ละลายด้วยอาโป กินภิยโยโรคหายคลาย

อนึ่งโสดผู้มีไข้ มีครรภ์ไซร้จิตระแวง กลัวพิษไข้ออกดำแดง กำเริบแรงร้อนภายใน จงแต่งยาเข้าประคอง ลูกในท้องล้อมกันไว้มิให้พิษพานกุมารได้ แก้ทั้งไข้รากสาดเป็น ท่านให้เอาลูกผักชี ชะเอมมีทั้งสองเช่น มะพร้าวอ่อนสุมไฟเย็น ละลายยากินสิ้นร้อนหาย.



เห็ดต่างๆ ที่ใช้ทำยา

เห็ดนี้ท่านจัดเป็นธาตุวัตถุ เพราะเห็ดจำพวกนี้ไม่มีกิ่งก้านสาขาใบเหมือนไม้อื่นๆ เกิดจากส่าราความร้อนตามสถานที่ เช่นเดิมบ้าง พืชวัตถุบ้าง ท่านจึงได้จัดไว้เป็นจำนวนพวกธาตุวัตถุ ดังต่อไปนี้คือ

๑. เห็ดงูเห่า เป็นส่าเกิดขึ้นจากรากไม้ที่เป็นรา ลักษณะคล้ายงูแผ่แม่เบี้ย รสเมาเย็น แก้พิษไข้กาฬ ดับความร้อนได้ (ทั้งกินและทา)

๒. เห็ดร่างแหหรือเห็ดระย้า เป็นส่าเกิดจากดิน มีระย้ารอบดอก รสเมาเบื่อเย็นแก้ไข้พิษ ถอนพิษกาฬ

๓. เห็ดเตย เกิดจากกอเตยที่ผุเน่า รสเมาเบื่อเย็น แก้ไข้พิษ ไข้กาฬ แก้โรคลงแดง แก้คนสูบฝิ่นลงแดง แก้ไข้รากสาดมูกเลือด

๔. เห็ดตาล เกิดจากต้นตานที่ผุ ๕. เห็ดมะพร้าว เกิดจากมะพร้าวที่ผุ ๖. เห็ดหมาก เกิดจากต้นหมากผุ ทั้งนี้ ๓ นี้ รสฝาดเบื่อ แก้ไข้โรคท้องเดิน ดับพิษไข้ทั้งปวง แก้พิษ โลหิต แก้ร้อนกลุ้ม

๗. เห็ดไม้แดง เกิดจากตอไม้แดงที่ผุ รสเย็นฝาด รู้ดับพิษฝี ดับพิษไข้กาฬ

๘. เห็ดไม้รวก เกิดจากกอไม้รวกที่ผุ ๙. เห็ดไผ่ เกิดจากกอไม้ไผ่ที่ผุ ทั้ง ๒ นี้ รสเมาเบื่อ แก้ลมกองละเอียด แก้นอนไม่หลับ

๑๐. เห็ดตับเต่า เกิดจากตอไม้ตับเต่าที่ผุ รสเย็นเบื่อ แก้ไข้กาฬ แก้ไข้ตักกะสิลา

๑๑. เห็ดตับเต่า ที่เกิดจากดินมีเมือกมาก สีดำ-ขาว นวลๆ รสเย็นขื่นๆ โดยมากใช้ปรุงเป็นอาหารบำรุงร่างกายที่สึกหรอ และกระจายโลหิต

๑๒. เห็ดกระถินณิมาน เกิดจากตอไม้กระถินพิมานที่ผุ รสเย็นเบื่อ แก้เริม แก้พิษงู รู้ดับพิษฝี พิษไข้กาฬ แก้ไฟลามทุ่ง

๑๓. เห็ดมะขาม เกิดจากตอไม้มะขามที่ผุ รสเย็นเบื่อ รู้ดับพิษฝี พิษไข้กาฬ

๑๔. เห็ดขี้วัว ๑๕. เห็ดขี้ควาย ทั้ง ๒ นี้เกิดจาก (กอง) ขี้วัว ขี้ควาย รสเมาเบื่อ แก้ลมกองละเอียด แก้นอนไม่หลับ แก้ไข้พิษ

๑๖. เห็ดหูหนู เกิดตามตอไม้ผุ และตามซอกหิน รสเย็นจืด โดยมากใช้เป็นอาหาร บำรุงร่างกาย ช่วยความสึกหรอในร่างกายที่ชำรุดไป และกระจายโลหิตได้

๑๗. เห็ดหญ้าหวาย ๑๘. เห็ดหญ้าแพรก ๑๙. เห็ดหญ้าคา ทั้ง ๓ นี้ มีรสเย็นฝาด ขื่น ดับพิษไข้เพ้อคลั่ง แก้ร้อนกลุ้มทุกชนิด แก้พิษโลหิต แก้ไข้ท้องเดิน แก้ไข้กาฬ แก้ลม ดับพิษฝี

๒๐. เห็ดโคน ๒๑. เห็ดจอมปลวก ๒๒. เห็ดหนัง ๒๓. เห็ดฟาง ๒๔. เห็ดจาวมะพร้าว ๒๕. เห็ดเผาะ (เห็ดดอกดิน) ทั้ง ๖ เห็ดนี้ มีรสเย็นหวาน โดยมากใช้เป็นอาหารบำรุงร่างกาย ช่วยความสึกหรอในร่างกายที่ชำรุดไปให้เป็นปกติ และกระจายโลหิตเป็นธาตุโปรตีนที่ดี ดังนี้



ภาคผนวก

คณาเภสัช
จะได้กล่าวพิกัติต่างๆ ต่อไปนี้
จุลพิกัติ

ท่านจัดเป็นพิกัติย่อย หมายถึงตัวยาชนิดหรือจำพวกเดียวกัน ตั้งแต่สองหรือสามอย่างที่มีชื่อรวมหรือเหมือนกัน ท่านกำหนดให้ชื่อว่าจุลพิกัติ จุลพิกัตินี้มีมากชนิด และมีสิ่งที่จะสังเกตหลายอย่าง ดังจะบรรยายให้ทราบต่อไปนี้

๑. ต่างถิ่นที่เกิด ๒. ต่างสี ๓. ต่างขนาด ๔. ต่างชนิด (โบราณกำหนดไว้มีตัวผู้-ตัวเมีย) ๕. ต่างรส

(๑) ต่างถิ่นที่เกิด คือ มีชื่ออย่างเดียวแต่สถานที่เกิดคนละแห่ง เช่น ชะเอมทั้ง ๒ ได้แก่ ชะเอมเทศกับชะเอมไทย ชะเอมเทศเป็นพืชที่เกิดในต่างประเทศ เป็นสินค้าที่ส่งเข้ามาขายในประเทศไทย ส่วนชะเอมไทยเกิดในเมืองไทยมีอีกชนิดหนึ่งที่มีอยู่ในเมืองไทยด้วยกัน แต่สิ่งหนึ่งเกิดตามบ้าน อีกสิ่งหนึ่งเกิดในป่าตามดงตามเขา ขี้เหล็กบ้าน และขี้เหล็ก เป็นต้น

(๒) ต่างสี คือ มีชื่ออย่างเดียวกันแต่มีสีต่างกัน เช่น คนทีสอทั้งสอง ได้แก่คนทีสอขาวกับคนทีสอดำ และขี้กาทั้งสอง ได้แก่ขี้กาแดงกับขี้กาขาว เป็นต้น

(๓) ต่างขนาด คือ มีชื่ออย่างเดียวกันแต่ขนาดต่างกัน เช่น มะกล่ำทั้งสอง ได้แก่มะกล่ำต้นกับมะกล่ำเครือ ชนิดหนึ่งเป็นต้น อีกชนิดหนึ่งเป็นเครือ (เถา) ไม่เท่ากัน เร่วทั้งสอง ได้แก่เร่วน้อย กับเร่วใหญ่ เป็นดังนี้ จึงเรียกว่าต่างขนานกัน

(๔) ต่างชนิด คือ มีชื่ออย่างเดียวกัน แต่คณาจารย์ท่านกำหนดไว้ว่ามีตัวผู้และตัวเมีย เช่นตำแยทั้งสอง ได้แก่ตำแยตัวผู้และตำแยตัวเมีย ผักปอดทั้งสองได้แก่ ผักปอดตัวผู้ ผักปอดตัวเมียดังนี้

(๕) ต่างรส คือ มีชื่ออย่างเดียวกัน เช่นมะปรางทั้งสอง ได้แก่มะปรางเปรี้ยวกับมะปรางหวาน มะกรูดทั้งสองได้แก่มะกรูดเปรี้ยวกับมะกรูดหวาน เป็นต้น

จุลพิกัดมีมากด้วยกัน สิ่งสำคัญที่ท่านโบราณจารย์กำหนดไว้มีหลายชนิด เช่น ต่างถิ่นที่เกิด ต่างสี ต่างขนาด ต่างชนิด ต่างรส จะได้ยกตัวอย่างของจุลพิกัติชนิดต่างๆ พร้อมทั้งสรรพคุณให้ทราบโดยย่อดังต่อไปนี้

ต่างถิ่นที่เกิดได้แก่

๑. ข้าวเย็นทั้งสอง ได้แก่ ข้าวเย็นเหนือกับข้าวเย็นใต้ รสมัน หวานน้อย มีสรรพคุณแก้โรคผิวหนัง แก้ประดง แก้คุดทะราด แก้น้ำเหลืองเสีย ดับพิษในกระดูก แก้เส้นเอ็นพิการ แก้เบาแดง แก้กามโรค เข้าข้อออกดอก

๒. ชะเอมทั้งสอง ได้แก่ ชะเอมเทศกับชะเอมไทย รสหวาน มีสรรพคุณทำให้ชุ่มคอ แก้ไอ แก้ไข้ ขับเสมหะ แก้น้ำลายเหนียว บำรุงธาตุ และบำรุงกำลัง

๓. อบเชยทั้งสอง ได้แก่ อบเชยเทศกับอบเชยไทย รสหวาน มีสรรพคุณเป็นยา บำรุงกำลัง บำรุงธาตุ แก้ลมบำรุงดวงจิต แก้อาการอ่อนเพลีย

๔. หัสคุณทั้งสอง ได้แก่ หัสคุณเทศกับหัศคุณไทย รสร้อน มีสรรพคุณขับลมในท้อง แก้ริดสีดวง ผอมแห้ง แก้หืดไอ ขับเลือด และขับหนองให้ตก

๕. ชุมเห็ดทั้งสอง ได้แก่ ชุมเห็ดเทศกับชุมเห็ดไทย รสเมา เบื่อเอียน มีสรรพคุณแก้โรคผิวหนัง ถ่ายพยาธิ์ในท้อง ถ่ายเสมหะ แก้ฟกช้ำ รู้ถ่ายรู้ปิดเอง

๖. กระทือทั้งสอง ได้แก่ กระทือบ้านกับกระทือป่า รสเผ็ด ร้อนเฝื่อน มีสรรพคุณบำรุงน้ำนม แก้เบื่ออาหาร แก้บิด แก้ไข้ตัวเย็น แก้ผอมเหลือง ขับลมผาย กล่อมอาจม ขับปัสสาวะ

๗. ผักหวานทั้งสอง ได้แก่ ผักหวานบ้านผักหวานป่า รสหวาน มีสรรพคุณแก้ไข้กระสับกระส่าย ดับพิษร้อน แก้ไข้เชื่อมมัว แก้ไข้น้ำดีพิการ แก้เตโชธาตุกำเริบ

๘. ประยงค์ทั้งสอง ได้แก่ ประยงค์บ้านกับประยงค์ป่า รสเมา เบื่อเย็น มีสรรพคุณถอนพิษเสมหะ แก้พิษทั้งปวง แก้หอบเนื่องจากปอดพิการ แก้ไอ แก้เลือด และกำเดา

๙. สีเสียดทั้งสอง ได้แก่ สีเสียดเทศกับสีเสียดไทย รสฝาด มีสรรพคุณเป็นยาสมาน และคุมธาตุ แก้ท้องร่วง แก้บิด แก้ลมแดง แก้อติสาร ภายนอกใช้เป็นยารักษาบาดแผล

๑๐. ชำมะเลียงทั้งสอง ได้แก่ ชำมะเลียงบ้านกับชำมะเลียงป่า รสขมน้อย มีสรรพคุณแก้ไข้พิษต่างๆ แก้ไข้เหนือ และไข้สันนิบาต

๑๑. ยอทั้งสอง ได้แก่ ยอบ้านกับยอป่า รสร้อนเฝื่อน มีสรรพคุณแก้จุกเสียด ขับลมผาย ขับเลือด ขับน้ำคาวปลา ฟอกโลหิต ระดูเสีย

๑๒. อัญชันทั้งสอง ได้แก่ อัญชันบ้านอันชันป่า รสเย็นชืด มีสรรพคุณบำรุงดวงตาทำให้ตาสว่าง แก้ตาเจ็บ ตาฟาง ขับปัสสาวะถอนพิษทั้งปวง

๑๓. กะท้อนทั้งสอง ได้แก่ กะท้อนบ้านกับกะท้อนป่า รสฝาดเย็น มีสรรพคุณแก้ไข้รากสาด แก้พิษกาฬ ดับพิษร้อนภายใน แก้บิด

๑๔. ปรงทั้งสอง ได้แก่ ปรงบ้านกับปรงป่า รสเผ็ดขม แก้เสมหะ เจริญไฟธาตุ แก้ลงท้อง

๑๕. เปราะทั้งสอง ได้แก่ เปราะบ้านกับเปราะป่า รสเย็นติดหวาน มีสรรพคุณ แก้ไข้พิษ แก้ไฟลามทุ่ง งูสวัด แก้ดีและเสมหะพิการ บำรุงธาตุ

๑๖. ขี้เหล็กทั้งสอง ได้แก่ ขี้เหล็กบ้านกับขี้เหล็กป่า รสขม มีสรรพคุณ แก้กระษัย ขับปัสสาวะ ดับพิษโลหิต ขับระดูเสียของสตรี


ต่างสีได้แก่

๑. จันทน์ทั้งสอง ได้แก่ จันทน์แดงกับจันทน์ขาว รสขมเย็น มีสรรพคุณ แก้ไข้เพื่อดี แก้ตับพิการ แก้ไข้ให้ร้อน ให้ระหายน้ำ แก้รัตตะปิดรัตตะโรค เจริญไฟธาตุ

๒. ขี้กาทั้งสอง ได้แก่ ขี้กาแดงกับขี้กาขาว รสขม มีสรรพคุณแก้ดีพิการ บำรุงน้ำดี ระบายเสมหะ แก้ไข้เพื่อกำเดา และไข้เพื่อลม

๓. ผักเป็ดทั้งสอง ได้แก่ ผักเป็นแดงกับผักเป็ดขาว มีสรรพคุณเป็นยาฟอกระดูของสุภาพสตรีที่พิการเป็นก้อน บำรุงโลหิต แก้พิษโลหิตระดูทำให้ปวดท้องน้อยและเมื่อยบั้นเอว

๔. กะเพราทั้งสอง ได้แก่ กะเพราแดงกับกะเพราขาว รสร้อน มีสรรพคุณ บำรุงธาตุ แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ แก้จุกเสียด ขับลมผาย แก้สำรอก และแก้พิษตานทราง

๕. กระดาษทั้งสอง ได้แก่ กระดาษแดงกับกระดาษขาว รสเมาเบื่อ มีสรรพคุณกัดเถาดาน กัดเสมหะและโลหิตซึ่งเกาะกันเป็นลิ่ม เป็นก้อนในท้อง

๖. มวกทั้งสอง ได้แก่ มวกแดงกับมวกขาว รสฝาดเมา มีสรรพคุณ แก้ไข้เชื่อมซึม แก้ปวดขัดตามร่างกาย บำรุงโลหิต แก้ท้องร่วง สมานแผล

๗. ชะลูดทั้งสอง ได้แก่ ชะลูดแดงกับชะลูดขาว มีสรรพคุณ แก้เสมหะ และไข้พิษ แก้อภิญญาณโรค แก้เลือดออกตามไรฟัน แก้ไข้เพ้อคลั่ง แก้สะอึก แก้ดีพิการ

๘. คนทีสอทั้งสอง ได้แก่ คนทีสอขาวกับคนทีสอดำ มีสรรพคุณ ขับเหงื่อ ขับปัสสาวะ แก้เสมหะ บำรุงธาตุ แก้ไข้ฟกบวม แก้ริดสีดวง ขับเลือดขับลม

๙. บัวหลวงทั้งสอง ได้แก่ บัวหลวงขาวกับบัวหลวงแดง มีรสเย็น มีสรรพคุณแก้ไข้เกิดจากการทั้ง ๔ และอากาศธาตุ ไข้เพื่อลมเพื่อเสมหะ ทำให้คลื่นเหียนอาเจียน

๑๐. กำมะถันทั้งสอง ได้แก่ กำมะถันเหลือง กับกำมะถันแดง รสเมาปร่า มีสรรพคุณขับฟอกน้ำเหลือง แก้โรคผิวหนัง ฆ่าพยาธิ์ แก้ลมป่วง ล้างหัวฝี รักษาท้อง แก้ประดง แก้แผลเปื่อยลาม

๑๑. ละหุ่งทั้งสอง ได้แก่ ละหุ่งขาว ละหุ่งแดง รสจืดขื่น มีสรรพคุณ ขับเลือดขับลม ขับน้ำนมและแก้ช้ำรั่ว

๑๒. ผักแพวทั้งสอง ได้แก่ ผักแพวแดงกับผักแพวขาว รสร้อน มีสรรพคุณ บำรุงธาตุ ช่วยย่อยอาหาร แก้ธาตุพิการ แก้ปวดท้องเนื่องจากกระเพาะอาหารพิการ

๑๓. ขอบชะนางทั้งสอง ได้แก่ ขอบชะนางแดงกับขอบชะนางขาว รสเมาเบื่อ มีสรรพคุณ ขับโลหิตประจำเดือนของสตรี ขับระดูขาว ขับปัสสาวะ แก้หนองใน น้ำต้มขอบชะนางใช้เป็นยางฆ่าหนอนและแมลงได้ดี

๑๔. บานไม่รู้โรย ได้แก่ บานไม่รู้โรยแดงกับบานไม่รู้โรยขาว รสขื่นเอียน มีสรรพคุณ แก้กระษัย แก้ปัสสาวะพิการ ขับระดูขาว แก้กามโรค แก้หนองใน

๑๕. ก้างปลาทั้งสอง ได้แก่ ก้างปลาแดงกับก้างปลาขาว รสฝาดเย็น มีสรรพคุณ เป็นยาดับพิษร้อน แก้ไข้ แก้ร้อนในระหายน้ำ เป็นยาลดความร้อน และขับพิษไข้หัวทุกชนิด

๑๖. แคทั้งสอง ได้แก่ แคดอกแดงกับแคดอกขาว ใบรสจืดแก้ไข้ เปลี่ยนอากาศเปลี่ยนฤดู แก้นอนไม่หลับ บำรุงจิตให้ผ่องใส เปลือกรสฝาด คุมธาตุ แก้ท้องร่วง แก้บิด แก้มูกเลือด ล้างบาดแผล

๑๗. หญ้าพันงูทั้งสอง ได้แก่ หญ้าพันงูแดงกับหญ้าพันงูขาว รสขื่นเอียน มีสรรพคุณล้างทางเดินปัสสาวะ ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว ขับโลหิตประจำเดือน แก้ขัดปัสสาวะ

๑๘. โลดทะนงทั้งสอง ได้แก่ โลดทะนงแดงกับโลดทะนงขาว รสร้อน มีสรรพคุณ แก้ลมและเสมหะทั้งปวง แก้หืด แก้พยาธิ์ ผายธาตุ รู้กระจายทั้งปวงกระทำให้อาเจียน

๑๙. คุยทั้งสอง ได้แก่ คุยแดงกับคุยขาว รสฝาดเมา มีสรรพคุณ แก้ลมขับในข้อในกระดูก แก้ประเข้าข้อ แก้อาการมือเท้าอ่อนเพลีย แก้มือเท้าชา ขาตาย

๒๐. ชะบาทั้งสอง ได้แก่ ชะบาแดงกับชะบาขาว รสเย็นมีสรรพคุณ บำรุงน้ำดี ขับน้ำย่อยอาหาร พวกแก้พิษฝี และฟกบวมเนื่องจากพิษอักเสบ

๒๑. โรคทั้งสอง ได้แก่ โรคแดงกับโรคขาว รสเมาเบื่อ มีสรรพคุณ แก้โรคผิวหนัง มะเร็ง คุดทะราด โรคเรื้อน แก้ประดงผื่นคัน ทำให้น้ำเหลืองแห้ง

๒๒. อังกาบทั้งสอง ได้แก่ อังกาบดอกขาวกับอังกาบดอกเหลือง รสหวานร้อน แก้ลม แก้เสมหะ เจริญไฟธาตุ

๒๓. สัตตะบงกชทั้งสอง ได้แก่ สัตตะบงกชดอกขาวกับสัตตะบงกชดอกแดง รสเย็น มีสรรพคุณ แก้ไข้เกิดจากปถวีธาตุ แก้ไข้เกิดจากธาตุทั้ง ๔ และอากาศธาตุ ไข้เพื่อลม เสมหะโลหิต แก้คลื่นเหียนอาเจียน


ต่างขนาด (มีเล็กใหญ่หรือน้อยใหญ่)

๑. เร่วทั้งสอง ได้แก่ เร่วน้อยกับเร่วใหญ่ มีสรรพคุณ แก้เพื่อดี ไข้อันเป็นเม็ดผื่นคันทั้งตัว แก้พิษในกองมุตกุด มุตฆาต แก้ทุลาวะสา แก้ริดสีดวงทั้ง ๙ แก้มองคร่อและหืดหอบไอ

๒. เปล้าทั้งสอง ได้แก่เปล้าน้อยกับเปล้าใหญ่ รสร้อน มีสรรพคุณกระจายสรรพคุณลมอันผูกเป็นก้อนให้กระจาย ฆ่าแม่พยาธิ์ทำให้อาหารงวด ทำธาตุให้ตั้งมั่นขับเสมหะให้ตกทำลมเบื้องบนให้เป็นปกติ

๓. ส้มกุ้งทั้งสอง ได้แก่ ส้มกุ้งน้อยกับส้มกุ้งใหญ่ รสเปรี้ยว มีสรรพคุณรู้แก้ถ่ายเส้น กัดเสมหะ แก้ช้ำใน ชำระโลหิต และเสมหะ แก้ไอ

๔. จิงจ้อทั้งสอง ได้แก่ จิงจ้อน้อยกับจิงจ้อใหญ่ (จิงจ้อใหญ่นี้บางแห่งเขียนไว้ จิงจ้อหลวง เป็นสิ่งที่ควรทราบไว้) รสหวานร้อน มีสรรพคุณ รู้แก้เสมหะ ลมและดี รู้กระทำให้อาหารงวด ประหารเสียหนึ่งเตโชอันกล้าให้ถอย

๕. ต้นตับเต่าทั้งสอง ได้แก่ ตับเต่าน้อยกับตับเต่าใหญ่ รสฝาดเย็น มีสรรพคุณดับพิษไข้ แก้ตัวร้อนดับพิษตานทราง ดับพิษวัณโรค

๖. หญ้าเกล็ดหอยทั้งสอง ได้แก่ หญ้าเกล็ดหอยน้อยกับหญ้าเกล็ดหอยใหญ่ รสเย็น มีสรรพคุณ ระงับความร้อน ดับพิษไข้ แก้พิษร้อนภายใน แก้กระหายน้ำได้ดี

๗. อีเหนี่ยวทั้งสอง (บางแห่งเขียนว่าอ้ายเหนียว ได้แก่ อีเหนี่ยวกับอีเหนี่ยวใหญ่) รสเมาเฝื่อน มีสรรพคุณ ขับปัสสาวะให้คล่อง แก้กาฬมูตร แก้โรคตัวร้อน ดับพิษตานทราง แก้โรคลำไส้ และขับพยาธิ์ได้ด้วย


ต่างชนิด (ซึ่งโบราณกำหนดไว้ว่า มีตัวผู้และตัวเมีย)

๑. หมากทั้งสอง ได้แก่ หมากผู้กับหมากเมีย (โดยมากใช้ใบหมากทั้งสองอย่าง) รสเย็น มีสรรพคุณแก้ไข้ตัวร้อนถอนพิษไข้

๒. ตำลึงทั้งสอง ได้แก่ ตำลึงผู้กับตำลึงเมีย รสเย็น มีสรรพคุณดับพิษร้อน ถอนพิษทั้งปวง แก้ตาแดง ตาช้ำ ตาบวม และดวงตาขึ้นฝ้า แก้ตาฟาง

๓. ตำแยทั้งสอง ได้แก่ ตำแยตัวผู้และตำแยตัวเมีย ตำแยตัวผู้นั้นค