โรงเรียนสิริภัจจ์ การแพทย์แผนไทย อ.ประสิทธิ์ คงทรัพย์

                                      เภสัชวัตถุ

          เภสัชวัตถุจะกล่าวถึงวัตถุธาตุนานาชนิด ที่จะนำมาใช้เป็นยารักษาโรคท่านกล่าวว่า
 สรรพวัตถุ ซึ่งมีอยู่ในโลกล้วนเกิดจากธาตุทั้ง ๔ ย่อมเป็นยารักษาโรคได้ทั้งสิ้นก็อาจเป็นได้ แต่จะมีสรรพคุณมากน้อยกว่านักอย่างไรต้องสุดแล้วแต่ชนิดของวัตถุธาตุนั้น ๆ นักศึกษาจึงจำเป็นต้องเรียนรู้ซึ้งถึงรูปลักษณะ คือรู้จักตัวยานั้น ๆ ให้รู้จัก ๕ ประการ คือรู้จัก

รูป    นั้นคือ ใบไม้ ดอกไม้ ผลไม้ เปลือกไม้ กะพี้ไม้ แก่นไม้ รากไม้ หรือของบังเกิดในตัวสัตว์มีบังเกิดในตัวสัตว์มี ขน หนัง เขา กระดูก กีบ นอ งา เขี้ยว ฟัน กราม ดี เป็นต้น หรือของเกิดแต่ธรรมชาติ เช่น เกลือ มวกผา ศิลายอน แร่ต่างๆ เหล่านี้ จัดว่ารู้รูปของยา

สี นั้นคือรู้ว่าอย่างนี้ สีขาว สีเหลือง สีเขียว สีแดง สีดำ เช่น การบูรสีเขียว รวงทองสีเหลือง จุนสีสีเขียว ฝากเสนสีแดง ยาดำสีดำ เป็นต้นเหล่านี้ จัดว่ารู้จักสีของยา

กลิ่น นั้นคือรู้ว่าอย่างนี้กลิ่นหอม อย่างนี้กลิ่นเหม็น เช่น พิมเสน หญ้าฝรั่น อำพันทอง ชะมดเชียง กฤษณา กะลำพัก ชะลูด อบเชย ขอนดอก แก่นจันทน์เทศ เป็นของหอม ยาดำ มหาหิงคุ์ เป็นของเหม็น เป็นต้นเหล่านี้ จัดว่ารู้จักกลิ่นของยา

รส นั้นคือรู้จักอย่างนี้ รสจืด รสฝาด รสหวาน รสเบื่อ รสขม รสมัน รสเย็น รสเค็ม รสเปรี้ยว เช่น สุพรรณถัน รสจืด ลูกเบญจกานี รสฝาด ชะเอม รสหวาน เมล็ดสะบ้า รสเบื่อ บอระเพ็ด รสขม เมล็ดพริกไทย รสเผ็ดร้อน เมล็ดงา รสมัน ดอกมะลิ รสหอมเย็น เกลือ รสเค็ม มะขามเปียก รสเปรี้ยว เป็นต้นเหล่านี้ จัดว่ารู้จักรสของยา

ชื่อ นั้นคือรู้ว่า ชื่ออย่างนั้นๆ เช่นชื่อ ขิง ข่า กระทือ ไพล ลูกสมอ ลูกมะขามป้อม กระดูกหมี กระดูกควายเผือก กระดูกกา กระดูกแร้ง หัวเต่า สุพรรณถัน มวกผา ศิลายอน แร่ธาตุต่างๆ เป็นต้นเหล่านี้ จัดว่ารู้จักชื่อของยาในเภสัช ๓ ประเภทนี้ได้แก่
ก. พืชวัตถุ ได้แก่ พันธุ์ไม้ พันธุ์หญ้า หัว เถา
ข. สัตว์วัตถุ ได้แก่ เครื่องอวัยวะของสัตว์ต่างๆ
ค. ธาตุวัตถุ ได้แก่ ธาตุต่างๆ



                           ประเภทที่ ๑ เรียกว่าพันธุ์ไม้ต่างๆ พืชเหล่านี้ท่านแบ่งออกเป็น ๕ จำพวก คือ


๑ จำพวกต้น

ได้แก่พืชที่เป็นต้นโตและต้นเล็กบ้าง สูงและต่ำบ้าง ไม่มีแก่นและมีแก่นบ้าง ซึ่งนิยมเรียกว่าต้น ดังตัวอย่างคือ

เนื้อไม้และใบกระดังงาไทย ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ

ดอกกระดังงาไทย แก้ลมวิงเวียน ชูกำลัง ทำให้ชุ่มชื่น

ใบกระดูกขาว แก้งูพิษ

ใบกระดูกดำ แก้ไอ แก้อาเจียนเป็นโลหิต แก้ช้ำใน แก้คันใน โรคผิวหนัง เนื่องจากหัวประดง แก้ลมขัด บวมตามข้อ ขับปัสสาวะ

ใบและรากกระดูกดำ แก้งูพิษ

รากกะตังบาย ระงับความร้อน ขับเหงื่อ แก้ไข้ครั่นเนื้อครั่นตัว ปวดเมื่อยตามร่างกาย

รากกระถินไทย เป็นยาอายุวัฒนะ ขับลม ขับระดูขาว

ดอกกระถินไทย บำรุงตับ แก้เกล็ดกระดี่ขึ้นตา

รากกระถินพิมาน ถอนพิษตะขาบแมลงป่อง แก้พิษงู

เห็ดกระถินพิมาน แก้ปวดฝีในหู แก้แผลเรื้อรัง แก้ไฟลามทุ่ง แก้เริม

รากกระท้อนป่า (สุม) ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ แก้รากสาด แก้บิด

ใบกระทิง แก้ตาแดง ตาแฉะ ตามัว

ดอกกระทิง บำรุงหัวใจ

น้ำมันจากเมล็ดกระทิง แก้ปวดตามลำข้อและกระดูก

ใบกระบือ ๗ ตัว แก้สันนิบาตหน้าเพลิง ขับเลือดร้าย ขับน้ำคาวปลาในเรือนไฟ

เนื้อไม้กระพี้ ถอนพิษไข้ ถอนพิษผิดสำแดง แก้ร้อนภายใน

เขาควาย แก้พิษไข้กลับหรือไข้ซ้ำ

ดอกกาหลง แก้ปวดหัว ลดความดันของโลหิต แก้รัตตะปิตตะโรค แก้เสมหะพิการ

ใบกาสามปีก แก้ปัสสาวะดำ (คือปัสสาวะเป็นโลหิต)

รากไม้และเนื้อไม้กำจัดต้น ขับลมในลำไส้ แก้ลมขึ้นเบื้อสูง ซึ่งทำให้หน้ามืดตาลาย วิงเวียน ขับโลหิตระดู

ยางกำยาน ขับปัสสาวะ บำรุงหัวใจ แก้โรคปอดอักเสบ และหลอดลมอักเสบ ขับเสมหะภายอก สมานบาดแผลต่างๆ

เนื้อไม้กำลังช้างเผือก บำรุงธาตุ แก้อ่อนเพลีย บำรุงโลหิต

เนื้อไม้และเปลือกกำลังวัวเถลิง บำรุงโลหิต บำรุงธาตุให้เป็นปกติ บำรุงเส้นเอ็น แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย บำรุงกำลัง

เนื้อไม้กำลัง เสือโคร่ง บำรุงธาตุ บำรุงกำลัง เจริญอาหาร ขับลมในลำไส้ บำรุงเส้นเอ็นให้แข็งแรง แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย

กำลังหนุมาน แก้น้ำดีพิการ (สดุ้งผวา หลับ ๆ ตื่น ๆ) ร้อนหน้า น้ำตาไหล

ต้นกรรณิกา แก้ปวดศีรษะ

ใบกรรณิกา บำรุงน้ำดี

ดอกกรรณิกา แก้ไข้ แก้ลมวิงเวียน

รากกรรณิกา แก้พรรดึก บำรุงธาตุ บำรุงกำลัง แก้ลมและดี แก้ผมหงอก บำรุงผิวหนังให้สดชื่น

เนื้อในฝักกาละพฤพษ์ ระบายอ่อน ๆ

รากก้างปลาแดง แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้ไข้ ขับพิษไข้หัวทุกชนิด ลดความร้อนในร่างกาย

ใบขนุนละมุดเผา แก้ปวดหู และหูเป็นน้ำหนวก

ไส้ในลูกขนุนละมุด แก้ตกเลือดในทวารเบาของสตรี

แก่นหรือเนื้อไม้ขนุนละมุด แก้กามโรค

โกฐเขมากลิ่นหอม แก้โรคในปากในคอ แก้แผลเน่าเปลื่อย แก้เสียดแทงสองราวข้าง ระงับอาการหอบ

โกฐจุฬาลัมพากลิ่นหอมฉุน แก้ไข้จะเรียง (คือไข้ที่เป็นเม็ดขึ้นตามตัว เช่น เหือดหัด สุกใส ดำแดง) แก้ไข้เพื่อเสมหะ แก้หืดหอบไอ

โกฐชะฎามังษีหรือโกฐจุฬารส กระจายหนองซึ่งเป็นก้อนอยู่ในร่างกาย ฆ่าพยาธิ์ให้ออกจากร่างกาย แก้ไส้ด้วนไส้ลาม ขับโลหิตของที่เน่าเหม็น แก้ดีพิการ แก้พิษทั้งปวง

โกฐกักกรากลิ่นหอม แก้ลม แก้คลื่นเหียน แก้ดีพิการแก้ปวดหัว ตัวร้อน นอนสะดุ้ง

ใบและต้นเทียนดำ แก้ริดสีดวงทวารแก้หนองใน

เปลือกและต้นเทียนดำ ขับระดู

เม็ดกุ๊ยใช่ ขับพยาธิเส้นด้าย หรือพยาธิ์แซ่ม้า ขับโลหิตประจำเดือน แก้โรคฟัน แก้นิ่ว และหนองใน

ใบกุ่มน้ำ ขับเหงื่อ

ดอกกุ่มน้ำ แก้โรคตา แก้เจ็บในลำคอ

ลูกกุ่มน้ำ แก้ไข้

เปลือกกุ่มน้ำ แก้สะอึก ขับผายลม ขับเหงื่อ

กระพี้กุ่มน้ำ แก้ริดสีดวงทวารหนัก

แก่นกุ่มน้ำ แก้นิ่ว

รากกุ่มน้ำ ขับหนองให้กระจาย บำรุงธาตุ

ใบกุ่มบก ขับลม ฆ่าพยาธิ์ แก้กลากเกลื้อน แก้ตะมอย

กระพี้กุ่มบก ทำให้ขี้หูแห้งออกมา

แก่นกุ่มบก แก้ริดสีดวง ผอมเหลือง

รากกุ่มบก แก้มานกระษัยอันเกิดแต่กองลม

ใบต้นทองกวาว แก้พิษฝี แก้สิว แก้ปวด ถอนพิษ แก้ท้องขึ้น แก้ริดสีดวง

ดอกทองกวาว ถอนพิษไข้ แก้โรคตา ขับปัสสาวะ

เมล็ดทองกวาว ขับไส้เดือน แก้ผิวหนังอักเสบ

ยางทองกวาว แก้ท้องร่วง

ใบต้นแก้ว ขับโลหิตระดู แก้จุกเสียดแน่นเฟ้อ ขับผายลม บำรุงธาตุ

ดอกกรวยป่า แก้พิษกาฬ และพิษไข้

เมล็ดกรวยป่า แก้ริดสีดวง

เปลือกกรวยป่า บำรุงธาตุ บำรุงกำลัง

รากกรวยป่า แก้ท้องร่วง แก้ตับพิการ

ใบกล้วยตีบ แก้ริดสีดวงจมูก แก้ผื่นคันตามตัว

รากกล้วยตีบ แก้ร้อนในกระหายน้ำ

ใบขี้ครอก แก้ไอ ดับพิษเสมหะ

รากขี้ครอก ถอนพิษไข้ทั้งปวง

ใบต้นขี้ครอก ขับปัสสาวะ แก้ไตพิการ

เปลือกต้นขี้หนอน แก้หวัดคัดจมูก

ใบขี้เหล็กบ้าน แก้ระดูขาว แก้นิ่ว ขับปัสสาวะ แก้เหน็บชา

ดอกขี้เหล็กบ้าน แก้โรคเส้นประสาท

เปลือกขี้เหล็กบ้าน แก้ริดสีดวง

กระพี้ขี้เหล็กบ้าน แก้ร้อนกระสับกระส่าย

แก่นขี้เหล็กบ้าน แก้ธาตุไฟพิการ ทำให้ตัวเย็นชืด แก้แสบตา แก้กามโรค แก้หนองใน ถ่ายพิษ แก้เหน็บชา แก้กระษัย ถ่ายเส้น ถ่ายม้ามย้อย

รากขี้เหล็กบ้าน แก้ไข้กลับ ไข้ซ้ำ

ขี้เหล็กทั้ง ๕ ต้น,ราก,ลูก,ดอก,ใบ ถ่ายพิษกระษัย ถ่ายพิษไข้ ถ่ายพิษเสมหะแก้พิษทั้งปวง

แก่นขี้เหล็กเลือด แก้ระดูพิการ ขับล้างโลหิตสตรี บำรุงโลหิต แก้กระษัย แก้ปวดบั้นเอว ขับปัสสาวะ แก้ไตพิการ

ใบต้นไข่มด แก้กลากเกลื้อน

ดอกต้นไข่มด ขับไส้เดือน

ลูกต้นไข่มด บ่มฝีให้หนองแตกเร็ว

เปลือกต้นไข่มด ฆ่าแมลงคาเรืองเข้าหู

กระพี้ต้นไข่มด แก้เกลื้อนช้าง

แก่นต้นไข่มด แก้โรคเรื้อน

รากต้นไข่มด ฆ่าพยาธิ์กลากหรือรังแค

เปลือกต้นขันทองพยาบาท แก้โรคตับพิการ

รากเข็มแดง แก้เสมหะ แก้กำเดา บำรุงธาตุไฟ แก้บวม แก้โรคตาพิการ

ใบเข็มป่า ฆ่าพยาธิ์ทั้งปวง

ดอกเข็มป่า แก้ริดสีดวงจมูก

เปลือกเข็มป่า ฆ่าแมลงคาเรืองเข้าหู

รากเข็มป่า แก้เสมหะในท้อง ในทรวงอก

เมล็ดข่อย เป็นยาอายุวัฒนะ บำรุงธาตุ เจริญอาหาร ขับผายลม แก้ท้องอืดเฟ้อ

รากและเนื้อไม้ข่อยหย่อง ขับปัสสาวะ ขับเมือกมันในลำไส้ แก้กระษัยไตพิการ (แต่ทำให้คลื่นเหียนอาเจียน)

รากและใบต้นเขี้ยวงูหรือเล็บครุฑ แก้กระษัยไตพิการ ขับปัสสาวะ แก้พิษตานทราง แก้ไข้ แก้สะอึก แก้ปวดศีรษะ แก้ไข้สันนิบาต

เมล็ดต้นเขี้ยวงูหรือเล็บครุฑ ถอนพิษงู และตะขาบแมลงป่อง

ใบแคแดง แก้ไข้เปลี่ยนฤดู (ไข้หัวลม) แก้ริดสีดวงจมูก แก้ปวดศีรษะ

รากแคแดง แก้เสมหะและลม

รากอ่อนและต้นคนทา แก้ท้องร่วง แก้บิด

เมล็ดคำไทย ตัดไข้ สมาน แก้ลม

เนื้อหุ้มเมล็ดคำไทย ระบาย

เกสรคำฝอย บำรุงโลหิตประจำเดือนของสตรี

เมล็ดคำฝอย เป็นยาถ่าย ขับเสมหะ แก้โรคผิวหนัง แก้บวม ขับโลหิตระดู แก้ปวดมดลูก (หลังจากคลอดบุตรมีอาการปวดเกิดขึ้น)

น้ำมันจากเมล็ดคำฝอย แก้อัมพาต

ดอกแห้งคำฝอย แก้ดีพิการ

ใบคว่ำตายหงายเป็น แก้ฝี แก้ปวด แก้อักเสบฟกบวม ถอนพิษ แก้เคล็ดยอก ขับแพลง แก้กล้ามเนื้ออักเสบ

ใบคนทีเขมาหรือคนทีสอดำ แก้เสมหะ แก้ปวดตามข้อ แก้ปวดตามกล้ามเนื้อ แก้ปวดศีรษะ แก้เยื่อจมูกอักเสบ ถอนพิษสาหร่ายทะเล

เปลือกคนทีเขมาหรือคนทีสอดำ แก้ไข้ แก้ฟกบวม แก้ริดสีดวง แก้ลมเสียดแทง แก้พยาธิ์

ยางคนทีเขมาหรือคนทีสอดำ ขับเลือดและลมให้กระจาย

รากคนทีเขมาหรือคนทีสอดำ แก้ลม ขับเหงื่อ แก้ริดสีดวงแห้ง

เปลือกและใบคันทรงทั้ง ๒ แก้บวมเนื่องจากโรคไต แก้หัวใจพิการ แก้น้ำเหลืองเสีย แก้เหน็บชา

เปลือกคงคาเดือด แก้คัน แก้ทรางตัวร้อน แก้แสบร้อนตามผิวหนังแก้ร้อนในกระหายน้ำ ดับพิษไข้ เจริญอาหาร แก้ไอ

เนื้อไม้คงคาเดือด ฆ่าพยาธิ์

ใบคาง แก้ไอ

ใบฆ้องสามย่าน ถอนพิษ แก้อาการปวดเจ็บ ดับพิษร้อน

ต้นครอบทั้ง ๓ บำรุงโลหิตและขับลม

ใบครอบทั้ง ๓ บ่มหนองให้แตกเร็ว

ดอกครอบทั้ง ๓ ฟกล้างลำไส้ให้สะอาด

รากครอบทั้ง ๓ แก้ลมและดี บำรุงธาตุ แก้มุตกิด แก้ไอ แก้ไข้ผอมเหลือง บำรุงกำลัง

สรรพคุณรวมของครอบทั้ง ๓ คือ ขับปัสสาวะ สมานเยื่ออ่อนตามทางเดินของปัสสาวะ มิให้อักเสบ แก้โรคเบาหวาน แก้ปัสสาวะพิการ ขับตะกอนและไข่ขาวในกระเพาะปัสสาวะ

ต้นคราม ฟอกขับปัสสาวะให้บริสุทธิ์ แก้กระษัย แก้ปัสสาวะขุ่นข้น แก้นิ่ว แก้ไข้ตัวร้อน แก้ปวดศีรษะ

ต้นและรากเหงือกปลาหมอ แก้พิษไข้หัวให้ผื่นคัน แก้ฝีหรือแผลเรื้อรัง แก้พิษฝีดาษ แก้ฝีทั้งปวง เป็นยาตัดรากฝี และยาอายุวัฒนะ

ลูกเหงือกปลาหมอ ขับโลหิตระดู

ดอกงิ้ว ดับพิษไข้ ระงับประสาท

ยางงิ้ว แก้ท้องร่วง แก้ระดูตกหนัก บำรุงโลหิต

รากงิ้ว บำรุงกำลัง (แต่ทำให้อาเจียน)

ใบจำปา แก้ไข้อภิญญาณ

ดอกจำปา ตั้งไว้ซึ่งโลหิตอันมีอาการกระทำให้เย็น กระจายโลหิตอันร้อน บำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย วิงเวียนหน้ามืดตาลาย

เปลือกต้นจำปา ตั้งเสมหะในลำคอให้เกิด

กระพี้จำปา ถอนพิษผิดสำแดง

แก่นยางจำปา แก้กุฏฐัง

ยางจำปา แก้ริดสีดวงพลวก

รากจำปา แก้โลหิตสตรี อันอยู่ในเรือนไฟให้ตก

รกหุ้มเมล็ดลูกจันทร์ (เรียกว่าดอกจันทร์) บำรุงโลหิต บำรุงผิวเนื้อให้เจริญ

ใบต้นแจง ฆ่าแมลงกินฟัน

เปลือก, ต้น, ราก,ใบ ต้นแจง รากแจง แก้ดีซ่าน หน้ามืดตาฟาง แก้ไข้จับสั่น บำรุงกำลัง แก้ปัสสาวะพิการ แก้กระษัยปวดเมื่อยตามร่างกายขับปัสสาวะ

ใบจิกนา แก้ท้องร่วง

เมล็ดจิกนา แก้แน่น แก้เยื่อตาอักเสบ แก้อาเจียน แก้ไอของเด็ก

เนื้อไม้จิกนา ขับระดูขาว

ต้นจิกนา แก้ปวดศีรษะ แก้รัตตะปิตตะโรค แก้เสมหะพิการ

รากจิกนา ระบาย

น้ำตาลลูกจาก สมานริดสีดวงทวารหนัก

ดอกเจตมูลเพลิงขาว แก้โรคตา แก้โรคให้หนาวและเย็น

เมล็ดก้ามปูหรือจามจรี แก้กลากเกลื้อน โรคเรื้อน

รากชะบาทั้ง ๒ แก้ฝี แก้ฟกบวม ขับน้ำย่อยอาหารทำให้อาหารมีรส

ต้นชิงชี่ แก้ฟกบวม แก้ท้องมาน

ดอกชิงชี่ แก้มะเร็ง

ผลชิงชี่ แก้โรคอันเกิดในลำคอ

ใบชะมดต้น ฆ่าพยาธิ์ กลากเกลื้อน

ดอกชะมดต้น ฆ่าพยาธิ์ขับไส้เดือน

ลูกสดชะมดต้น เร่งหนองฝีให้แตกเร็ว

เปลือกชะมดต้น ฆ่าแมงคงเรืองเข้าหู

ต้นชะมดต้น แก้เกลื้อนช้าง เรื้อนใหญ่ เรื้อนกวาง เรื้อนน้ำเต้า

รากชะมดต้น ฆ่าพยาธิ์ตามขุมขน และรากผม แก้รังแค

ชุมเห็ดไทย แก้ไข้ แก้เสมหะ แก้หืดคุดทะราด

ลูกชุมเห็ดไทย แก้ฟกบวม บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น

รากไทรย้อย แก้ปัสสาวะพิการ แก้ขัดเบา ขับปัสสาวะ แก้กระษัยไตพิการ

เมล็ดซัด แก้ท้องร่วง กล่อมอาจม กล่อมเสมหะ

ต้นดาวเรืองทั้งต้น ขับลมในลำไส้ แก้จุกเสียดและปวดท้อง

เปลือกลูกตะโกนา ขับระดูขาว ขับปัสสาวะ

เปลือกและเนื้อไม้ บำรุงธาตุ ขับน้ำย่อยอาหาร บำรุงความกำหนัดทำให้เกิดกำลัง

ต้นตะโกนา ขับระดูขาว แก้รำมะนาดปวดฟัน เป็นยาอายุวัฒนะแก้โรคกามตายด้าน

เนื้อไม้ตะขบไทย ขับพยาธิ์ไส้เดือน แก้ตานขโมย

ต้นและรากตะขบไทย แก้โรคผิวหนัง แก้ประดงผื่นคันตามตัว

รากตะไคร้ต้นหรือตะไคร้บก ขับลมในลำไส้ ดับกลิ่นคาวทำให้ผายและเรอ แก้ปัสสาวะพิการ

ตะไคร้หอมหรือตะไคร้แดง แก้ริดสีดวงปาก (สตรีมีครรภ์ห้ามรับประทาน) ขับลมในลำไส้ แก้แน่น

ตะไคร้หางสิงห์ ฟอกปัสสาวะ แก้ดีพิการ แก้กระษัย บำรุงไต ถ่ายล้างปัสสาวะ

ใบต้นตาตุ่ม แก้ลมบ้าหมู

ต้นตาตุ่ม แก้ไข้ ขับผายลม แก้โลหิตพิการ กัดเสมหะ

ยางตาตุ่ม ถ่ายหนองและลม ถ่ายพรรดึก กัดทำลาย

รากตาตุ่ม แก้บวม แก้คัน

เปลือกตาเสือทุ่ง แก้ริดสีดวงจมูก

ใบตีนเป็ดต้นหรือพยาสัตตบรรณ แก้ไข้หวัด

ดอกตีนเป็ดต้นหรือพยาสัตตบรรณ แก้โลหิตพิการ แก้ไข้ตัวร้อน แก้ไข้เหนือ

เปลือกไข่เน่า แก้พิษตานทราง แก้ท้องเสีย แก้อุจจาระเป็นฟองเหม็นเปรี้ยว แก้ตานขโมย

รากไข่เน่า ขับไส้เดือนในท้อง แก้ท้องร่วง เจริญอาหาร

ใบผลชะมวง ระบายท้อง ระงับความร้อนของไข้ แก้กระหายน้ำ

รากชะมวง แก้ไข้

เปลือกต้นตีนเป็ดหรือพยาสัตตบรรณ แก้ไข้เพื่อดีพิการ แก้บิด ขับไส้เดือน แก้ไข้หวัด แก้หลอดลมอักเสบ สมานลำไส้

กระพี้ต้นตีนเป็ดหรือพยาสัตบรรณ ขับโลหิตให้ตก

รากต้นตีนเป็ดหรือพยาสัตตบัน ขับผายลม

ใบตีนเป็ดน้ำ ฆ่าพยาธิ์กลากเกลื้อน แก้ไข้หวัด

ดอกตีนเป็ดน้ำ แก้ริดสีดวงทวาร

ลูกตีนเป็ดน้ำ แก้ผมหงอก

แก่นตีนเป็ดน้ำ กระจายลมอันฑพฤกษ์

รากตีนเป็ดน้ำ ขับเสมหะ

น้ำมันในเมล็ดตีนเป็ดน้ำ แก้หวัด หิด เหา

ยางและใบตีนเป็ดน้ำ ทำให้อาเจียน

เปลือกตุมกาต้น แก้พิษงู ถอนพิษงู

ต้นและรากเตยหอม ขับปัสสาวะ แก้กระษัยไตพิการ

เปลือกทิ้งถ่อน เจริญอาหารขับผายลม แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ บำรุงธาตุ แก้ธาตุพิการ

รากและแก่นทิ้งถ่อน แก้เจ็บเอว เจ็บหลัง เส้นตึง ท้องอืด

รากถั่วแระต้น ขับปัสสาวะ แก้เบาแดงขุ่นข้นเหลือง เบาน้อย

รากถั่วแระผี ละลายก้อนนิ่วที่เกิดจากไต กระตุ้นเตือนไตให้ทำงาน

ต้นและใบถั่วแระผี ขับลมลงเบื้องต่ำ แก้เส้นเอ็นพิการ

ใบธรณีสาร แก้เด็กตัวร้อน แก้พิษตานทราง ขับลมในลำไส้

ใบทุเรียน ทำให้หนองแห้ง

เปลือกลูกทุเรียนสุก แก้โรคน้ำเหลืองเสีย แก้เด็กพุพอง หรือฝีตานทราง

รากทุเรียน คุมธาตุ

ต้นเท้ายายม่อมตัวเมีย ขับเสมหะให้ลงเบื้องต่ำ ขับพิษไข้ทุกชนิด แก้ร้อนใน

รากท้าวยายม่อมตัวเมีย แก้พิษงู แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้อาเจียน แก้หืดหอบไอ แก้พิษฝี

รากท้าวยายม่อมดอกแดง ถอนพิษงู

เปลือกต้นทำมัง ขับผายลม ขับลมในลำไส้ แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ แก้จุกเสียด

ใบเทียนดอกขาว แก้ปวดนิ้วมือ นิ้วเท้าหรือเล็บขบ ถอนพิษปวดแสบปวดร้อน

รากทรงบาดาล ถอนพิษผิดสำแดง แก้สะอึก เนื่องจากกระเพาะอาหารขยายตัว

ใบทองระอาหรือลิ้นงูเห่า แก้ปวดฝี แก้พิษร้อนอักเสบ

รากทองระอาหรือลิ้นงูเห่า แก้พิษตะขาบแมลงป่อง

เปลือกเทพธาโร แก้ลมจุกเสียดแน่นเพ้อ แก้ปวดท้อง ขับผายลม ขับลมในลำไส้และกระเพาะอาหาร ให้เรอ บำรุงธาตุ

เปลือกต้นนุ่น แก้ร้อนใน แก้ไข้

น้ำมันจากเมล็ดนุ่น ขับปัสสาวะ ระบายอ่อนๆ

รากนางแย้ม แก้ฝีภายใน ขับปัสสาวะ แก้ลำไส้อักเสบและไตพิการ

ใบหนาดใหญ่ แก้ริดสีดวงจมูก ขับผายลมในลำไส้ แก้จุกเสียดแน่นเฟ้อ แก้ปวดท้อง ขับเหงื่อ ขับเสมหะ

รากหนาดคำ แก้นิ่ว ขับปัสสาวะ แก้ไตพิการ

เนื้อไม้และรากต้นนมวัว แก้ไข้กลับ ไข้ซ้ำ

ผลต้นนมวัว แก้ผื่นคันตามตัว ถอนพิษ

รากต้นนมวัว แก้โรคผอมแห้งของสตรี เนื่องจากการคลอดบุตรอยู่ไฟไม่ได้ และบำรุงน้ำนม

รากต้นนมนางหรือนมสาว แก้คลื่นเหียนอาเจียน แก้เจ็บเอว เจ็บหลัง

เนื้อไม้และรากต้นนมนางหรือนมสาว แก้ไข้หัว เช่น เหือดหัดสุกใสดำแดง ไข้พิษระงับความร้อน

ใบต้นนมนางหรือนมสาว แก้ร้อนใน

ผลต้นนมนางหรือนมสาว แก้เด็กตัวร้อน

เปลือกต้นนมนางหรือนมสาว บำรุงนมให้บริบูรณ์

ใบนมสวรรค์ แก้ลมในทรวงอก

ดอกนมสวรรค์ แก้โลหิตในอุทร แก้พิษสัตว์ แก้พิษกาฬ

ต้นนมสวรรค์ ถอนพิษตะขาบแมลงป่อง แก้พิษฝีฝักบัว

รากนมสวรรค์ แก้ไข้เพื่อโลหิต แก้ไข้เหนือ ขับลมให้ซ่านทั่วตัว แก้พิษฝีภายใน (วัณโรค)

เปลือกและแก่นเบ็นหรือเบ็นขอ แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย แก้เส้นเอ็นพิการ แก้กระษัย แก้เหน็บชา แก้เข้าข้อ

ผลบิดหรือปอบิด แก้บิดปวดเบ่ง แก้เสมหะพิการ แก้ปวดเคล็ดบวม

รากและเปลือกเบ็นหรือเบ็นข้อ บำรุงธาตุ

ใบบุนนาก แก้บาดแผลซึ่งถูกหอกดาบ แก้พิษงู

เปลือกบุนนาก กระจายหนอง

กระพี้บุนนาก แก้เสมหะในลำคอ (คือสอเสมหะ)

แก่นบุนนาก แก้รัตตะปิตตะโรค

รากบุนนาก ขับลมในลำไส้

เนื้อไม้ประดงเลือดประดงไฟ แก้ประดง แก้เม็ดผื่นคัน แดงทั้งตัว แก้ปวดแสบปวดร้อน ซึ่งมีน้ำเหลืองไหล

ปุ่มประดู่สน แก้ริดสีดวงทวาร

ประดู่ขาวหรือต้นสตือทั้ง ๕ แก้ไข้เหือดหัดสุกใสดำแดง ฝีดาษ และแก้หัดหลบลงลำไส้ให้ท้องร่วง

ปุ่มประยงค์ป่า แก้ไข้ทั้งปวง ถอนเสมหะ แก้หอบเนื่องจากปอดพิการ แก้ไอ แก้พิษสุนัขบ้า

รากประยงค์บ้านหรือหอมไกล ทำให้อาเจียน ถอนพิษเบื่อเมา แก้เลือดและกำเดา

ผลปรู บำรุงไฟธาตุ ขับพยาธิ์ แก้จุกเสียด แก้ท้องร่วง

เนื้อไม้ปรู แก้ริดสีดวงลำไส้ และทวารหนัก

ใบเปล้าใหญ่ (ตัวเมีย) บำรุงธาตุ แก้คันตามตัว

ผลเปล้าใหญ่ (ตัวเมีย) แก้ไข้สตรีอันอยู่ในเรือนไฟ

เปลือกเปล้าใหญ่ (ตัวเมีย) แก้เสมหะให้ตก แก้เลือดร้อน

แก่นเปล้าใหญ่ (ตัวเมีย) ทำให้อาหารงวด แก้ลมอันผูกเป็นก้อนให้กระจาย ขับไส้เดือน

ใบเปล้าน้อย (ตัวผู้) บำรุงธาตุ แค้คันตามตัว

ผลเปล้าน้อย (ตัวผู้) ขับหนองให้กระจาย

เปลือกเปล้าน้อย (ตัวผู้) ทำให้อาหารงวด

แก่นเปล้าน้อย (ตัวผู้) แก้โลหิตให้ตก

รากเปล้าน้อย (ตัวผู้) แก้ลมเบื้องบนให้เป็นปกติ

เปลือก ต้น แก่นเปล้าน้ำเงิน บำรุงโลหิตสตรีให้บริบูรณ์

เปลือกและราก เปล้าน้ำเงิน แก้ไข้

ใบเปราะหอมแดง แก้เกลื้อนช้าง

ดอกเปราะหอมแดง แก้โรคตา

ต้นเปราะหอมแดง แก้ท้องขึ้น ท้องเสีย

หัวเปราะหอมแดง ขับเลือดและหนองให้ตก แก้ลมพิษผื่นคัน แก้ไอ แก้บาดแผล

ดอกเปราะหอมขาว แก้เด็กนอนสะดุ้งผวา ร้องไห้ตาเหลือกตาชอนดูบน

ต้นเปราะหอมขาว ขับเลือดเน่าของสตรี

หัวเปราะหอมขาว แก้โลหิตซึ่งเจอด้วยลมเป็นพิษ แก้หวัดคัดจมูก ขับลมในลำไส้

รากโปร่งฟ้า แก้โรคตา แก้พิษงู แก้วัณโรค ชนิดบวม

รากปีบ บำรุงปอด แก้วัณโรค และปอดพิการ หอบเหนื่อย

ใบไผ่ ฟอกขับโลหิตระดูที่เสีย

ตาไม้ไผ่ แก้ร้อนในกระหายน้ำ

รากฝรั่ง แก้น้ำเหลืองเสีย

ตาไผ่เหลือง ๗ ตา แก้สตรีตกโลหิตมากเกินไป

เปลือกฝ้ายขาว ขับโลหิตระดู ทำให้ลูกบีบรัดตัวอย่างแรง

ใบฝ้ายแดง แก้ไข้เหนือ ขับเหงื่อ แก้พิษตานทราง

ฝ้ายเทศหรือสำลี แก้กามโรค

เนื้อไม้พยายา แก้ไข้ แก้กระษัย แก้ผอมแห้ง ดับพิษร้าย

รากพยาขาว บำรุงธาตุ เจริญอาหาร แก้อ่อนเพลียชูกำลัง

ต้นว่านเพ็ชรหึง ถอนพิษตะขาบแมลงป่อง และพิษงู

ใบพิกุล ฆ่าเชื้อกามโรค

เปลือกพิกุล แก้โรคฟัน

กะพี้ พิกุล แก้เกลื้อน

แก่นพิกุล บำรุงเลือด

รากดอกพิกุล แก้ลมเสมหะโลหิต

ใบพลูคาว แก้กามโรคทำให้น้ำเหลืองแห้ง แก้เข้าข้อ แก้โรคผิวหนังทุกชนิด

เมล็ดพุทธา แก้ทรางชัก

ใบพุทรา แก้หวัดคัดจมูก

รากพุดตาน แก้ประดงผื่นคันตามผิวหนัง แก้ปวดแสบปวดร้อนตามร่างกาย

ใบมะกา ถ่ายเสมหะ และโลหิต ชักลมขึ้นเบื้องสูงให้ลงต่ำ ถ่ายไข้ ถ่ายพิษตานทราง

รากมะกรูด กระทุ้งพิษ แก้พิษฝีภายใน ถอนพิษผิดสำแดง แก้ลมจุกเสียด

เนื้อไม้และแก่นมะเกลือเลือด ขับโลหิตประจำเดือนสตรี แก้โลหิตจาง แก้กษัย บำรุงกำลัง แก้ธาตุพิการ

ใบมะขามแขก แก้พรรดึก (แต่ไซ้ท้อง)

แก่นมะขาม กล่อมเสมหะ และโลหิต

ใบมะขวิด แก้ฟกบวม แก้พยาธิ แก้ฝีเปื่อยพัง แก้ท้องร่วง แก้ตกโลหิต (ระดูมากเกินไป)

รากมะงั่ว กระทุ้งพิษ ถอนพิษผิดสำแดง แก้พิษฝีภายใน แก้เสมหะเป็นโทษกระดูก แก้ประดงแก้น้ำเหลืองเสีย

รากมะเดื่อชุมพร แก้ไข้ กระทุ้งพิษ กล่อมเสมหะ และโลหิต แก้ไข้หวัดและไข้กาฬ แก้พิษทุกชนิด

ลูกมะตูมอ่อน บำรุงธาตุ เจริญอาหาร ขับผายลม

ลูกมะตูมแก่ แก้เสมหะ บำรุงธาตุไฟ ย่อยอาหารให้เลือด

ลูกมะตูมสุก แก้ลมเสียดแทงในท้อง แก้มูกเลือด บำรุงธาตุไฟ ช่วยย่อยอาหาร แก้กระหายน้ำ ขับผายลม

มะตูมทั้ง ๕ แก้ปวดศีรษะ ตาลอย

ใบมะนาว ฟอกโลหิตระดู

เปลือกและเนื้อไม้มะพลับ บำรุงธาตุ เจริญอาหาร แก้ท้องร่วง ขับผายลม

เปลือกต้นมะพลับ แก้กามตายด้าน

รากมะไฟ แก้ฝีภายใน ดับพิษร้อน แก้พิษตานทราง แก้พิษฝีพุพอง แก้พิษสำรอก แก้เริม แก้ฝีตานทราง

ต้นและรากมะเม่า ขับปัสสาวะ บำรุงไต แก้มดลูกพิการ

กาฝากมะม่วงพรวน แก้ความดันของโลหิตขึ้นสูง

ยางมะม่วงหิมพานต์ ทำลายตาปลาหรือเป็นปุ่มโต แก้รัตตะปิตตะโรค

เนื้อไม้มะหาด แก้จุกแน่น แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ ขับลมในลำไส้ ขับผายลม

รากมะยมตัวผู้ แก้โรคผิวหนัง แก้ประดงเม็ดผื่นคัน ขับน้ำเหลืองเสียให้แห้ง

ใบมะยมตัวผู้ ทำยาเขียว

ก้านและรากมะละกอ ขับปัสสาวะ

ต้นมะละกอ แก้มุตกิด (ขับระดูขาว)

รากมะละกออ่อน บำรุงน้ำนม

ต้นมะลิ แก้คุดทะราด ขับเสมหะ และโลหิต

ใบมะลิ แก้แผลพุพอง หรือฝีดาษ ฝีตานซ่าน

รากมะลิ แก้ร้อน แก้เสียดแทงในท้อง

เนื้อไม้มะหาสะดำ แก้พิษไข้ แก้ไข้กาฬ ไข้มีวงแว่นสีดำ และดำผุดตามผิวหนัง

ม้ากระทืบโรงหรือม้าคอกแตก บำรุงให้เกิดกำลัง บำรุงความกำหนัด ช่วยน้ำย่อยอาหาร ทำให้อาหารมีรส

เปลือกต้นหมีเหม็น แก้บิด แก้ปวดมดลูก แก้คัน แก้แสบ

ยางต้นหมีเหม็น แก้บาดแผล แก้ช้ำ

เมล็ดต้นหมีเหม็น แก้ปวดพิษอักเสบต่างๆ

รากต้นหมีเหม็น แก้เจ็บปวดตามกล้ามเนื้อ

ใบหม่อน แก้โรคตา ระงับประสาท

มดยอบ ขับลมผาย ขับเสมหะ ขับปัสสาวะ ขับเหงื่อ แก้เจ็บคอ แก้แผลในปากแก้เหงือกบวม

รากเหมือดคน ถอนพิษไข้กลับไข้ซ้ำ ถอนพิษร้อนแก้ไข้หวัด แก้ปวดบวม แก้ไข้พิษ

ผลยอบ้านดิบ แก้เหงือกเปื่อยเป็นขุมบวม ขับเลือดลม ขับโลหิตประจำเดือน แก้คลื่นเหียนอาเจียน

ใบยอบ้าน แก้เด็กท้องร่วง แก้ปวดตามข้อของนิ้วมือ นิ้วเท้า

แก่นยอป่า ขับเลือด และน้ำคาวปลา ของสตรีที่คลอดบุตรใหม่ๆ ขับฟอกโลหิตระดู แก้จุกเสียดแน่นเฟ้อ ขับลมผาย

ดอกยี่โถไทย บำรุงหัวใจ ทำให้ชีพจรเดินเร็ว

ใบราชดัด แก้พิษฝี พิษตะขาบแมลงป่อง แก้กลากเกลื้อน แก้ม้ามโต

ใบยางและน้ำมันยาง ตัดลูก

รากอากาศของลำเจียก แก้ปัสสาวะพิการ แก้หนองใน แก้มุตตะกิด แก้นิ่ว

ใบยาง แก้ปวดฟัน

รากอากาศลำจวน แก้ขัดเบา แก้เบาหวาน เบาขุ่นข้น เป็นแป้ง แก้กระเพาะเบาพิการหรืออักเสบ

ใบราชพฤกษ์ ฆ่าเชื้อโรคทั้งปวง

ดอกราชพฤกษ์ แก้บาดแผลเรื้อรัง

ฝักราชพฤกษ์ ถ่ายเสมหะและพรรดึก

กระพี้ราชพฤกษ์ แก้รำมะนาด

แก่นราชพฤกษ์ ขับไส้เดือน

รากราชพฤกษ์ ฆ่าเชื้อคุดทะราด

ต้นเร่วน้อย แก้ไข้อันเกิดเพื่อดี

ใบเร่วน้อย ขับปัสสาวะ

ดอกเร่วน้อย แก้ไข้ที่เป็นเม็ดผื่นขึ้นทั้งตัว

ผลเร่วน้อย แก้ไข้แก้ริดสีดวง แก้หืดไอ เสมหะ แก้ระดูขาว

รากเร่วน้อย แก้หืด

ต้นเร่วใหญ่ แก้คลื่นเหียน

ใบเร่วใหญ่ แก้ปัสสาวะพิการ

ดอกต้นเร่วใหญ่ แก้เม็ดผื่นขึ้นดังผด

ผลต้นเร่วใหญ่ แก้ไข้เพื่อดีเสมหะ แก้ริดสีดวงทั้ง ๙

รากต้นเร่วใหญ่ แก้ม่องคร่อหืดไอ

เมล็ดเร่วใหญ่ แก้คลื่นเหียนอาเจียน ขับลมผาย ขับน้ำนมของสตรี

รากลำไยต้นและลำไยเถา แก้เสมหะและลม กระจายเลือดเป็นลิ่มเป็นก้อน ที่คั่งค้างอยู่ในร่างกายเนื่องจากพลัดตกหกล้ม

แก่นลั่นทม ถ่ายเสมหะถ่ายโลหิต ถ่ายพิษทั้งปวง ถ่ายพิษกามโรค

รากลาน แก้พิษตานทราง แก้พิษต่างๆ แก้ร้อน ขับเหงื่อ แก้ไข้หวัด

ใบลาน (สุม) แก้พิษอักเสบ ฟกบวมต่างๆ

เปลือกโลด ขับโลหิตระดูสตรี ขับลมในลำไส้ แก้แน่น จุกเสียด

รากโลดทนงแดง ถอนพิษเบาเบื่อ ถอนพิษ (ทำให้อาเจียน) ถอนพิษเสมหะ แก้หอบหืด แก้พิษงู แก้ฝีต่างๆ

ใบว่านหางช้าง แก้เลือดตีขึ้น แก้สันนิบาตหน้าเพลิง

ใบต้นว่านตีนตะขาบ แก้พิษตะขาบ แมลงป่อง แก้ฟกบวม ยอกเคล็ด

ต้นว่านหางช้าง แก้คุณอันบุคคลกระทำด้วยหนัง

ใบว่านหางช้าง แก้คุณอันบุคคลกระทำด้วยเนื้อ

ดอกว่านหางช้าง แก้คุณอันบุคคลกระทำด้วยผม

รากว่านหางช้าง แก้คุณอันบุคคลกระทำด้วยกระดูก

ใบว่านหางจระเข้ธรรมดา แก้ปวดศีรษะ แก้หนองใน

รากว่านหางจระเข้ธรรมดา แก้หนองใน

ใบต้นหางจระเข้ยักษ์ คลายเนื้อร้าย

ยางต้นหางจระเข้ยักษ์ ถ่าย ขับปัสสาวะ ขับระดู แก้รัตตะปิตตะโรค

รากต้นหางจระเข้ยักษ์ ขับปัสสาวะ แก้กามโรค ชนิดเป็นแผล

ใบว่านหอยแครง แก้ไอ แก้รอนในกระหายน้ำ แก้อาเจียนเป็นโลหิต แก้ฟกช้ำภายใน แก้โรคบิด

ใบว่านหางนาก แก้พิษตะขาบแมลงป่อง (ถอนพิษดีมาก)

ต้นไมยราบ ขับปัสสาวะ แก้ไตพิการ แก้ทางเดินปัสสาวะอักเสบ ขับระดูขาว

ใบสนุ่น แก้พิษงูสวัด

เปลือกสนุ่น บำรุงหัวใจ ทำให้หัวใจเต้นแรง แก้เด็กตัวร้อน แก้หวัดคัดจมูก แก้ไข แก้ริดสีดวงจมูก

รากสนุ่น เจริญอาหาร ดังพิษร้อนทั้งปวง แก้ตับพิการ

รากเสนียด แก้ฝีภายใน บำรุงโลหิต บำรุงปอด

ใบและเนื้อไม้สะบู่ขาว แก้พิษตานทราง (ซึ่งทำให้ตัวร้อน) ถอนพิษ

ยางสะบู่ขาว แก้ปากเปื่อยพุพอง ลิ้นเป็นฝ้าเป็นละออง

น้ำมันจากเมล็ดสะบู่แดง เป็นยาถ่ายอย่างแรง (อันตราย)

ดอกสมอพิเภก แก้โรคตา

เปลือกต้นสมอพิเภก ขับปัสสาวะ

แก่นสมอพิเภก แก้ริดสีดวงพลวก

รากสมอพิเภก แก้โลหิตอันกระทำให้ร้อน

เมล็ดในสมอพิเภก แก้บิด

เมล็ดในสมอทะเล ขับไส้เดือน

รากสมอทะเล แก้โลหิตระดูพิการ

ลูกสมอร่องแร่ง ขับโลหิตประจำเดือนให้ออกเป็นปกติ

ต้นโสน (สุ่ม) ขับปัสสาวะ

ใบโสน แก้พิษฝี แก้ปวด ถอนพิษ

ดอกโสน สมานลำไส้

รากโสน แก้ร้อนในระหายน้ำ

ใบสมี แก้สิว แก้ไข้อักเสบเนื่องจากตับพิการ

ดอกสมี แก้สตรีมีครรภ์ ตกโลหิต

ผลสมี ทำให้สำรอกเสมหะ

เปลือกสมี แก้กลากเกลื้อน

รากสมี แก้ลงแดง และตกอุจจาระเป็นเลือดสดๆ

แก่นแสมสาร ระบาย ถ่ายเสมหะ ถ่ายกระษัย ทำให้เส้นหย่อน ถ่ายโลหิตสตรี

ใบเสม็ดทั้ง ๒ แก้เคล็ดยอกฟกบวม แก้ปวดท้องในเด็ก

ใบ สแยก แก้แผลสด (ประสานเนื้อดีนัก)

ใบสระแหน่ญวน แก้ปวดท้องจุกเสียด ขับผายลม แก้แน่น แก้ไอ ขับเสมหะ

ใบสระแหน่ไทย แก้ทองขึ้นอืดเฟ้อ แก้ปวดท้อง แก้ทรางชัก ขับลมผาย

ใบสลอด แก้ตะมอย แก้ไส้ด้วน ไส้ลาม

ดอกสลอด แก้กลากเกลื้อน คุดทะราด

ผลสลอด แก้ลมอัมพฤกษ์ ดับเตโชธาตุมิให้เจริญ

เมล็ดในสลอด ถ่ายแรงมาก (อันตราย)

เปลือกสลอด แก้เสมหะในอกและคอ

รากและไส้สลอด แก้โรคเรื้อน

ใบแสลงใจ แก้แผลเรื้อรังพุพองเปื่อยพัง แก้ไตพิการ

รากแสลงใจ แก้ท้องขึ้น ยาอันตราย

ใบน้อยหน่า แก้ฟกบวม ฆ่าพยาธิ์ผิวหนัง กลากเกลื้อนภายใน ฆ่าเชื้อกิมิชาติ

เปลือกลูกน้อยหน่า แก้พิษงู

รากน้อยหน่า เป็นยาระบาย ถอนพิษของเบื่อเมา (ทำให้อาเจียน)

ใบน้อยโหน่ง แก้ฟกบวม ฆ่าพยาธิ์ผิวหนัง

ใบเสมาทั้ง ๒ ดับพิษฝี แก้ปอดบวม ถอนพิษ

ใบสำโรง ระบาย

ผลสำโรง สมานลำไส้ แก้ไตพิการ

กระพี้แก่นสน แก้ไข้สันนิบาต

ใบสนสร้อย แก้ตัวร้อน แก้ไข้หวัด แก้พิษร้อนภายใน แก้ระหายน้ำ แก้ไอ

ใบสนแผง แก้ฟกช้ำ แก้ไอ แก้อาเจียนเป็นโลหิต

เปลือกต้นสนแผง ขับระดูขาว

ใบโมกมัน ขับน้ำเหลือง สำหรับคนเป็นท้องมาน

ดอกโมกมัน แก้พรรดึก

ลูกโมกมัน แก้รำมะนาด

เปลือกโมกมัน แก้โรคไต ฆ่าเชื้อรำมะนาด บำรุงธาตุให้เป็นปกติ

กระพี้โมกมัน แก้ดีพิการ

แก่นโมกมัน ขับเลือด

รากโมกมัน แก้ลมสันดาน

ใบโมกหลวง ขับไส้เดือน

ลูกโมกหลวง แก้สันนิบาตหน้าเพลิง

เมล็ดโมกหลวง แก้ไข้ท้องเสีย

เปลือกโมกหลวง แก้บิด บำรุงธาตุ แก้เสมหะเป็นพิษ แก้ไข้สั่น

แก่นโมกหลวง แก้กลากเกลื้อน

รากโมกหลวง ขับโลหิตระดู

รากต้นหางกะรอกทั้ง ๓ แก้พิษงูขบกัด (ศักดิ์สิทธิ์นัก)

รากต้นหางนกยูงไทย ขับโลหิตระดู แก้บวม (วัณโรค)

ต้นหัศคุณเทศ ขับลมอันผูกเป็นก้อนอยู่ในท้องให้กระจาย

ใบหัศคุณเทศ หยอดตาแก้คัน

ดอกหัศคุณเทศ ฆ่าเชื้อโรคเรื้อรังเนื่องจากไส้ด้วนไส้ลาม

เปลือกหัศคุณเทศ แก้โลหิตในลำคอและลำไส้ให้กระจาย

กระพี้หัศคุณเทศ แก้โลหิตในลำไส้

รากหัศคุณเทศ แก้ริดสีดวง

ต้นหัสคุณไทย ขับลมภายใน แก้ไอ ขับไส้เดือน

ใบหัศคุณไทย แก้ยอกอกเสียดแทง แก้ไข้ แก้หืดไอ

ดอกหัศคุณไทย ขับเสมหะให้ลงสู่คุถทวาร

ผลหัศคุณไทย ถ่าย (แต่อ่อนกว่าสลอด)

รากหัศคุณไทย ขับเลือดและหนองให้ตก แก้ริดสีดวงจมูก คุดทะราด

ใบและเปลือกหัศคุณไทย แก้ริดสีดวงจมูก

อนันตคุณ แก้จุกเสียด แน่นเฟ้อ แก้ธาตุพิการ แก้ท้องร่วง บำรุงโลหิต บำรุงกำลัง เป็นยาอายุวัฒนะ

รากอีเหนียว แก้กาฬมูตร์ ขับปัสสาวะให้เดินสะดวก ที่เรียกว่ากาฬมูตร์นั้นเกิดเป็นเม็ด และวงขึ้นในกระเพาะปัสสาวะ เป็นพิษอักเสบในกระเพาปัสสาวะ

ใบอีเหนียว แก้สุนัขกัด ถอนพิษ

อีเหนียวทั้งต้น ขับไส้เดือน

อีเหนียวใหญ่ ขับพยาธิ์ทุกชนิด ดับพิษตานทราง แก้โรคลำไส้ แก้เด็กตัวร้อน

เปลือกแก่นอุโลก แก้ไข้

รากอุโลก แก้ไข้พิษ แก้กระหายน้ำ ระงับความร้อน

ใบแก่นอินทนิน แก้โรคเกี่ยวกับทางเดินปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้โรคเบาหวาน

รากเอื้องบก แก้ปัสสาวะพิการ แก้ช้ำรั่ว แก้ปัสสาวะกะปริบกะปอย

ใบอัคคีทวาร แก้ริดสีดวงทวาร

รากและต้นอัคคีทวาร แก้ริดสีดวงทวาร

ใบและต้นอัคคีทวาร แก้กลากเกลื้อน แก้ปวดศีรษะเรื้อรัง แก้ขัดตามข้อ แก้จุกเสียดท้อง

ผลอัคคีทวาร แก้ไอ แก้เยื่อตาอักเสบ

ต้นอัคคีทวาร ขับปัสสาวะ





๒. จำพวกเถา

ได้แก่พืชที่เป็นเถาเลื้อยพันขึ้นไปตามต้นไม้บ้าง เลื้อยไปตามพื้นดินบ้าง สั้นบ้าง ยาวบ้าง ซึ่งนิยมเรียกกันว่า เถา หรือเครือ ดังตัวอย่างคือ

ผลกะทงลาย แก้จุกเสียด แก้พิษงู บำรุงโลหิต

เมล็ดในกะทงลาย แก้ปวดตามข้อ และกล้ามเนื้อ แก้ลมอัมพาต

น้ำมันจากเมล็ดกะทงลาย แก้เหน็บชา ขับเหงื่อ

เนื้อไม้กะทงลาย แก้วัณโรค

รากกะทงลาย แก้ไข้จับสั่น

รากเถาใบกะทงลาย แก้ปวดท้อง แก้บิด แก้ลงท้อง

ใบกะทกรก แก้หวัดคัดจมูก แก้ปวดศีรษะ

เมล็ดกะทกรก แก้เด็กท้องขึ้นอืดเฟ้อ ทำให้ผายลม

เปลือกเถากะทกรก แก้แผลเน่าเปื่อย ชูกำลัง

เถากะทกรก แก้กามโรค

รากกะทกรก แก้ไข้ แก้เด็กตัวร้อน ขับพยาธิ์

ใบและเถากระพังโหมกลิ่นเหม็น แก้ตานทราง แก้อีรั่ว เป็นยาอายุวัฒนะ แก้ธาตุพิการ แก้ท้องเสียแก้ตัวร้อน ขับไส้เดือน แก้รำมะนาด แก้ตาฟาง ตาแฉะ

รากกำจัดเถา แก้พิษงู พิษตะขาบแมลงป่อง

รากกำจายเถา ขับระดูสตรี ขับพิษงู ถอนพิษแมลงขบต่อย ดับพิษฝีทั้งปวง แก้ไข้ แก้บาดแผลสดและแผลเรื้อรังเปื่อยพัง

เปลือกเถากวาวขาว แก้พิษงู

หัวกวาวขาว บำรุงร่างกายให้สมบูรณ์

รากขจร แก้โรคตา ทำให้อาเจียน ถอนพิษเบื่อเมา ให้รู้รสอาหาร ดับพิษทั้งปวง

ใบขมิ้นเครือ ขับโลหิตระดูสตรีที่เสีย

ดอกขมิ้นเครือ แก้บิดมูกเลือด

เถาขมิ้นเครือ ขับผายลมทำให้เรอ และแก้น้ำดีพิการ แก้ทรางให้ตาเหลือง

รากขมิ้นเครือ ขับลมอัณฑพฤกษ์ บำรุงน้ำเหลือง แก้โรคตา

รากเถาข้าวสาร แก้โรคตา

เถาคอเป็ด บำรุงโลหิต ดับพิษไข้ แก้กระษัย แก้ปัสสาวะพิการ

เถาคุคะ ระงับความร้อนภายใน ทำให้กระสับกระส่าย แก้เลือดและน้ำเหลืองเสีย แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย

เถาโคคลาน แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย แก้ครั่นตัวเส้นตึง ปวดหลัง ปวดเอว แก้กระษัย ไตพิการ ขับปัสสาวะ บำรุงโลหิต

ใบเถาเขี้ยวงู (หรือตึ่งเครือดำ) แก้โรคผิวหนัง

ลูกเถาเขี้ยวงู (หรือตึ่งเครือดำ) ถ่ายท้องเด็ก

รากเถาเขี้ยวงู (หรือตึ่งเครือดำ) แก้ฝีทุกชนิด แก้ริดสีดวงลำไส้

ราก-และเขี้ยวงู (หรือตึ่งเครือดำ) แก้เถาดานในท้อง แก้เสียดแทงเป็นลูกเป็นก้อน

เถาเขี้ยวงู (หรือตึ่งเครือดำ) แก้สันนิบาตหน้าเพลิง แก้โรคปวด แก้ไอ ดับพิษในข้อกระดูก เส้นเอ็นพิการ แก้พิษตานทราง ตานขโมย ขับไส้เดือน และพยาธิ์ในท้องทั้งปวง แก้กามโรค

ใบคนทีสีขาว บำรุงน้ำดี ขับลม ฆ่าแม่พยาธิ์ แก้สาบสางในร่างกาย บำรุงธาตุ แก้เสมหะจุกคอ แก้พิษต่างๆ แก้ลำไส้พิการ แก้ปวดตามข้อตามกล้ามเนื้อ ขับเหงื่อ ขับลมในลำไส้ แก้ริดสีดวงจมูก

ดอกคนทีสีขาว แก้ไข้ แก้พยาธิ์หืดไอ แก้ไข้สตรีมีครรภ์

เมล็ดคนทีสีขาว เจริญอาหาร แก้มองคร่อหืดไอ แก้ริดสีดวง แก้ท้องมาบ

รากคนทีสีขาว แก้ตับพิการ แก้โรคตา ถ่ายน้ำเหลือง ขับเหงื่อ ขับปัสสาวะ

เถาโคกกระออม แก้ไข้

ใบโคกกระออม แก้หืด

ดอกโคกกระออม ขับโลหิต

ลูกโคกกระออม ดับพิษไฟลวก

รากโคกกระออม แก้โรคตา แก้พิษงู

กระออมทั้ง ๕ บำรุงน้ำนม

ใบคัดเค้า แก้โลหิตซ่าน

ดอกคัดเค้า แก้โลหิตในกองกำเดา

ลูกคัดเค้า ขับโลหิตระดูที่เน่าร้าย บำรุงโลหิต

เถาคัดเค้า ขับเสมหะและโลหิต แก้ไข้บำรุงโลหิต

ใบชะลูดแดง กระจายโลหิต

รากชะอมกลิ่นฉุนแรงนัก แก้ท้องขึ้นเฟ้อ ขับลมในลำไส้ แก้ปวดเสียวในท้อง

ดอกชะเอมจีน แก้คัน แก้พิษฝีดาษ

ต้นชะเอมจีน แก้ลมให้ลงเบื้องต่ำ และแก้เสมหะในคอและในอก

ใบชะเอมไทย ขับโลหิตระดู

ดอกชะเอมไทย ช่วยย่อยอาหาร ทำอาหารให้งวด แก้ดีและโลหิต

ใบชะเอมป่าหรือชะเอมเถา ถ่ายโลหิต

ดอกชะเอมป่าหรือชะเอมเถา แก้น้ำดีพิการและโลหิตพิการ

เถาชะเอมป่า ถ่ายลมและแก้โรคในคอ ทำผิวหนังให้ผ่องใส แก้โรคตา

รากชะเอมป่าหรือชะเอมเถา แก้ระหายน้ำ ทำให้ชุ่มชื่นในลำคอ

รากชะเอมบ้าน กัดเสมหะ แก้โรคตา

แซ่ม้าทลาย แก้พิษร้อน แก้ประดง แก้โรคผิวหนัง แก้น้ำเหลืองเสีย แก้ผื่นคัน เป็นเม็ดตามตัว

รากหญ้านางขาว แก้ไข้ทุกชนิด เช่นไข้พิษ ไข้เหนือ ไข้หัว ขับและกระทุ้งพิษไข้

รากหญ้านางแดง ถอนพิษไข้ ถอนพิษร้อน ดับพิษไข้ทั้งปวง แก้พิษ ผิดสำแดงแก้เบื่อเมา

ใบตีนเป็ดเครือหรือเถาเอ็นอ่อน แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย

เถาตีนเป็ดเครือหรือเถาเอ็นอ่อน บำรุงเส้นเอ็นในร่างกายให้แข็งแรง แก้เส้นเอ็นพิการ

เถาแตงหนู ขับเสมหะ

ดอกแตงหนู ขับโลหิต

รากแตงหนู ขับปัสสาวะ แก้ลม แก้คุดทะราด แก้เสมหะ

ใบและลูกแตงหนู แก้ไข้จับสะท้านร้อน สะท้านหนาว

เถาตุมกาทั้ง ๒ แก้ไข้เพื่อเสมหะ บำรุงไฟธาตุให้รู้รสอาหาร ขับผายลม ทำอุจจาระให้งวด แก้ริดสีดวง

รากตุมกาทั้ง ๒ แก้พิษงู ถอนพิษงู

เถาเกล็ดนาคราช ถอนพิษตะขาบแมลงป่องและพิษงู ขับโลหิตระดู แก้ปวดเอวและสันหลัง

เถาคันแดง ขับเสมหะ แก้กระษัย ทำให้เส้นหย่อน ฟอกเลือด ขับลม แก้ฟกช้ำภายใน

เถานาคราช ถอนพิษสัตว์ ขบ กัด ต่อย แก้พิษฝี แก้บวม แก้อักเสบต่างๆ

เถามวกทั้ง ๒ แก้ท้องร่วง แก้ลมแดง บำรุงโลหิต

เนื้อไม้เถามวกทั้ง ๒ แก้ไข้เชื่อมซึม แก้ปวดขัดตามร่างกาย ทำให้คลอดบุตรง่าย

เถาลิ้นเสือ แก้ตับเคลื่อน ตับทรุด ชักตับ บำรุงตับ แก้ตับพิการ

ใบเถาวัลย์ปูน แก้ปวดแผลสด

เถาเถาวัลย์ปูน แก้ปัสสาวะพิการ ขับปัสสาวะ แก้กระษัย ขับเสมหะ แก้เส้นเอ็นพิการ

เถาเอ็นหรือเถาเมื่อย แก้เมื่อยตามร่างกาย ทำให้เส้นเอ็นย่อน จิตใจชุ่มชื่น ทำให้แข็งแรง

เมล็ดเถาเอ็นหรือเถาเมื่อย แก้จุกเสียด ขับลมในลำไส้ให้ผายและเรอ แก้แน่นอืดเฟ้อ

เถาถั่วลันเตา ชักตับแก้ตับทรุด ตับพิการ

เถาทองระอาหรือเถาปล้อ ถอนพิษไข้ ถอนพิษเบื่อเมา แก้วัณโรค แก้ประดง แก้ปัสสาวะพิการ

เถาบอระเพ็ดพงช้าง กระจายลมที่แน่นในอก ขับระดู

ใบบอระเพ็ดพงช้าง บำรุงไฟธาตุ

ดอกบอระเพ็ดพงช้าง ฆ่าเชื้อโรคเรื้อน ทำให้อุจจาระละเอียด

หัวบอระเพ็ดพงช้าง แก้เสมหะเบื้องบน

หนามบอระเพ็ดพงช้าง แก้โลหิตอันเน่าให้ตก

ลูกบวบขมสด แก้คัน แก้รังแค แก้เหา

เมล็ดบวบขม ขับเสมหะ แก้หืด

รังบวบขมแห้ง แก้ริดสีดวงจมูก

เถาพลูแก แก้ริดสีดวงทวาร

ใบพลูแก แก้โรคผิวหนัง

ดอกพลูแก แก้โรคตา

รากพลูแก แก้เลือด และขับลม

พลูแกทั้ง ๕ แก้โรคเรื้อน มะเร็ง คุดทะราด แก้น้ำเหลืองเสีย แก้กามโรค

เมล็ดพริกหอม ขับปัสสาวะ บำรุงธาตุ ถอนพิษฟกบวม แก้หนองใน

เมล็ดพริกหาง ขับลมในลำไส้ ทำให้หาว และเรอ ขับปัสสาวะให้เดินสะดวก

เถาเพ็ชกะตัก กระจายลมที่แน่นในทรวงอก แก้พรรดึก แก้ไข้หวัด แก้ไข้เพราะน้ำดีพิการ แก้ไข้ซึ่งทำให้ตัวหนัก มึนงงในตอนเช้า

เถาเพชรสังฆาต แก้กระดูกแตกหักซ้น ขับลมในลำไส้

เมล็ดมะกล่ำตาหนู แก้ตาแดง ตาต้อ

เนื้อไม้มะขามเครือ ขับเสมหะและฟอกโลหิต ระบายอ่อนๆ

เปลือก-ผล-รากมะตึ่ง แก้ไข้ แก้กระษัย แก้ไข้ตัวเหลือง แก้กระเพาะปัสสาวะพิการ แก้ปวดตามข้อ แก้เท้ามือบวม

เถารางแดง แก้กระษัย แก้กล่อนลงฝัก แก้กล่อนทุกชนิด

รากและเถารางจืด แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้พิษร้อนทั้งปวง

ลิ้นมังกร แก้พิษงู

เถาเล็บรอก บำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลีย บำรุงประสาท แก้ไข้เซื่อมซึม

ก้านใบที่พองโตของหวายตะมอย แก้มือเท้าเย็น แก้ชีพจรเดินไม่เป็นปรกติ แก้ไข้กาฬ กระทุ้งพิษแก้พิษร้อน

ใบหวายตะมอย ทำให้เด็กท้องร้อน ขับพยาธิ แก้ทรางชัก แก้ฝีดาษ แก้หืด

ต้นหวายตะค้า แก้พิษร้อน พิษกาฬ พิษไข้ แก้ชัก แก้สลบ แก้ลิ้นกระด้าง คางแข็ง แก้หอบ

เถาสะค้าน แก้ลมอันบังเกิดในกองธาตุ กองสมุฏฐานขับลมในลำไส้ แก้จุกเสียด

ใบสะค้าน แก้ลมในกองเสมหะ และโลหิต

ดอกสะค้าน แก้ลมอัมพฤกษ์ และลมปัตตะฆาตเนื่องจากพิษพรรดึก

ผลสะค้าน แก้ลมแน่นในทรวงอก

รากสะค้าน แก้ไข้และหืด

ใบสลอดน้ำ บำรุงเนื้อหนังให้บริบูรณ์

ดอกสลอดน้ำ แก้ริดสีดวงจมูก แก้ปวดศีรษะ แก้โรคตา

ผลสลอดน้ำ แก้คลื่นเหียน อาเจียน

เปลือกสลอดน้ำ ขับเสมหะ

เมล็ดแสลงใจเครือ บำรุงประสาท แก้ปวดเมื่อยบั้นเอว แก้กระษัย และปัสสาวะพิการ(เป็นยาอันตราย)

ใบสวาด ขับผายลม แก้จุกเสียด แก้แน่น

ลูกสวาด แก้กระษัย แก้ปัสสาวะพิการ

รากสีพันเครือ สีฟันควาย ชำระโลหิตระดูของสตรี

ใบสีพันเครือ สีฟันควาย แก้ปวด

ดอกสีพันเครือ สีฟันควาย แก้เลือดออกจากตา แก้พิษแมลงกัดต่อย แก้ลมและเลือด

ใบสำมะงา แก้โรคผิวหนังผื่นคัน

เถาส้มป่อย แก้น้ำตาพิการ

ใบส้มป่อย แก้โรคตา ชำระเมือกมันในลำไส้ ถ่ายเสมหะ แก้บิด แก้เส้นเอ็นพิการ ขัดยอก พลิกแพลงต่างๆ

ดอกส้มป่อย แก้เส้นพิการให้บริบูรณ์

ผลส้มป่อย แก้น้ำลายเหนียว ขับเสมหะ ถ่ายทำให้อาเจียน แก้รังแค แก้ไข้จับสั่น แก้แผลโรคผิวหนัง แก้ไอ

รากส้มป่อย แก้ไข้

ใบหนุมานประสารกาย แก้ไอ แก้อาเจียนเป็นโลหิต ห้ามเลือด สมานแผล

เถาหางไหลแดง ขับและบำรุงโลหิตถ่ายเส้นเอ็นถ่ายลมถ่ายโลหิต และเสมหะ

รากอัญชันป่า ถอนพิษแก้พิษสุนัขบ้า ถอนพิษทั้งปวง

รากอบเชยเถา ขับลมในสำไส้ แก้ปวดมวนในท้อง แก้ลมวิงเวียน บำรุงหัวใจให้ชุ่มชื่น





๓. จำพวกหัว

ได้แก่พืชที่เป็นพันธุ์ใช้หัวหรือเง่าเป็นพื้น ซึ่งนิยมเรียกกันว่าหัวหรือเง่า ดังตัวอย่างดังนี้คือ

ต้นกะทือ แก้เบื่ออาหาร

ใบกะทือ ขับเลือดเน่าในเรือนไฟ

ดอกกะทือ แก้ไข้เรื้อรัง ผอมเหลือง

รากกะทือ แก้ไข้ตัวเย็น

หัวหรือเง่ากะทือ แก้ปวดมวน บำรุงน้ำนม ขับลมผาย ขับปัสสาวะ แก้เสมหะเป็นพิเศษ แก้แน่น กล่อมอาจม

ดอกกระวาน แก้ตาเจ็บ ตามัว ตาแฉะ

หัวและหน่อกระวาน ขับพยาธิ์ในเนื้อให้ออกตามผิวหนัง

หัวกระเทียมรสร้อน แก้ไอ แก้ริดสีดวงงอก แก้โรคผิวหนัง ขับลมในลำไส้ ขับปัสสาวะ ขับเนื้อร้าย บำรุงธาตุ ขับโลหิตระดูแก้รัตตะปิตตะโรค แก้เสมหะและลม แก้ฟกบวม แก้สะอึก กระจายโลหิต ทำให้เสมหะแห้ง แก้ปวดมวนในท้อง

หัวกระเช้าผีมด บำรุงหัวใจขับชีพจร ขับพยาธิ์ในท้อง แก้พิษในข้อกระดูก เช่นพิษประดง เป็นต้น

หัวกระดาษทั้ง ๒ แก้เป็นเถาเป็นดานในท้อง

หัวกระแตไต่ไม้ ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้ปัสสาวะพิการ ขับระดูแก้เบาหวาน แก้ไตพิการ คุมธาตุ เบื่อพยาธิ์

ใบกระแตไต่ไม้ แก้แผลร้ายพุพอง

หัวกลอย แก้เถาดานในท้อง

หัวคล้าหรือคลุ้ม แก้ไข้พิษ แก้ไข้กาฬ ดับพิษไข้ทั้งปวง กระทุ้งพิษ ไข้หัว แก้ไข้เหนือ แก้ไข้ปวดบวม แก้ร้อนในระหายน้ำ ลดความร้อนในร่างกาย แก้ไข้รากสาด (ไข้ไทฟอย) เหือดหัดสุกใส

หัวคูณ แก้พิษไข้ พิษร้อน พิษเชื่อมซึม พิษตานทราง แก้โรคเถาดานในท้อง กดฝ้า กัดหนอง

หัวง่อยตาหงาย แก้เบื่อเมาต่างๆ ถอนพิษไข้ แก้ไข้จับสั่น

หัวหญ้าชันกาด แก้ทางเดินของปัสสาวะพิการ ขับปัสสาวะ แก้ไต ให้ทำงานสะดวก หรือกระเพาะปัสสาวะพิการ ขับธาตุไข่ขาวซึ่งเป็นตะกอนขุ่นข้นในกระเพาะปัสสาวะระงับความร้อนแก้พิษไข้พิษกาฬ แก้ตาฟาง แก้ตาฟาง ตามัว แก้ปวดเคืองในลูกตา

หัวดองดึง แก้โรคเรื้อน คุดทะราดบาดแผล ขับผายลม แก้ลมพรรดึก แก้เสมหะ แก้ลมจับโปงเข้าข้อ แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ แก้พิษงูตะขาบ แมลงป่อง แก้หนองใน

หัวเสลดพังพอน แก้พิษงู ถอนพิษสัตว์ขบกัด

หัวเปราะเป่า แก้ไข้ ขับลมในลำไส้ แก้หวัด แก้กำเดา

หัวปรงบ้าน แก้ไฟลามทุ่ง งูสวัด ลำลาบเพลิง เริม

หัวผักหนาม แก้ไอ ขับเสมหะ แก้เจ็บในลำคอ แก้คันเพราะพิษไข้หัว

ใบมหากาฬ แก้ฝี แก้หัวลำมะลอก ถอนพิษ แก้แสบร้อน

หัวมหากาฬ ดับพิษกาฬ ดับพิษร้อน แก้ไข้พิษเชื่อมซึม แก้ไข้กระสับกระส่าย แก้พิษอักเสบ

หัวหรือโคนต้นมหาสแดง แก้พิษร้อน แก้ไข้ แก้พิษกาฬขับปัสสาวะทำให้เย็น

หัวพุทธรักษาดอกแดง บำรุงปอด แก้อาเจียนหรือไอเป็นโลหิต

หัวและรากเร็ดหนู บำรุงธาตุ เจริญอาหาร แก้อ่อนเพลีย บำรุงกำลัง บำรุงความกำหนัด

หัวว่านชักมดลูก แก้มดลูกพิการ ปวดบวมชักมดลูกให้เข้าอู่เร็ว

หัวว่านเพ็ดน้อย ทำให้เนื้อหนังชา ระงับความเจ็บปวดเมื่อยล้า แก้กษัยแก้กล่อน ขับระดูขาว แก้กระตุกเนื่องจากเส้นประสาทพิการ

หัวว่านมหาเมฆ แก้สตรีคลอดบุตร ช่วยบีบมดลูกให้ยุบตัว แก้ปวดมดลูกอักเสบ

หัวว่านสากเหล็ก ชักมดลูก แก้มดลูกลอยจากที่เดิมให้เป็นปรกติ

หัวหอมแดง แก้หวัดคัดจมูก (ในเด็ก) ขับลมในลำไส้

รากกระชาย รสร้อนเผ็ดขม แก้โรคในปาก ขับระดูขาว แก้ใจสั่น

หัวขมิ้นชัน รสฝาดเบือเล็กน้อย แก้ไข้เพื่อดี แก้ไข้ผอมเหลือง แก้โรคผิวหนัง แก้พิษเสมหะและโลหิต แก้ท้องร่วง สมานแผล

หัวขมิ้นอ้อย รสฝาดเฝื่อน แก้ไข้ครั่นเนื้อครั่นตัว รักษาลำไส้ แก้พิษโลหิต แก้ลมแก้บวม แก้เสมหะไข้ทั้งปวง ขับเบา แก้ระดูขาวตกหนัก แก้หนองใน ขับลมในท้อง แก้ปวดท้อง แก้เคล็ดขัดยอก

หัวข่าอ่อนใหญ่ รสเผ็ดปร่า ขับลมในลำไส้ ขับโลหิตเน่า

หัวข่าแก่ใหญ่ แก้ปวดมวนไซ้ท้อง

หัวข่าแดง กลิ่นหอมฉุนแรง ขับลมให้กระจาย แก้ฟกบวม แก้พิษ

ต้นข่าตาแดง แก้บิดเรื้อรังตกเป็นโลหิต

ใบข่าตาแดง แก้กลาก

ดอกข่าตาแดง แก้เกลื้อน

สรรพคุณของข่าทั้ง ๒ รสเผ็ดปร่าเล็กน้อย แก้เลือด แก้ชา แก้เสมหะ ขับโลหิต

ต้นข่าลิงกลิ่นหอม ฉุนแรงกว่าข่าทั้ง ๒ แก้ฝีดาษชื่อฝีพราย

ใบข่าลิงกลิ่นหอม ฉุนแรงกว่าข่าทั้ง ๒ แก้เกลื้อนน้อย-ใหญ่

ดอกข่าลิงกลิ่นหอม ฉุนแรงกว่าข่าทั้ง ๒ ขับพยาธิ์ในลำไส้

หัวข่าลิงกลิ่นหอม ฉุนแรงกว่าข่าทั้ง ๒ แก้กามโรค

รากข่าลิงกลิ่นหอม ฉุนแรงกว่าข่าทั้ง ๒ แก้พิษฝี

หัวเข้าค่า รสร้อน กัดเสมหะและโลหิตภายใน แก้พยาธิ์ แก้ฟกบวม แก้คุดทะราด

ต้นข้าวเย็นเหนือ แก้อชิณโรค ๔ ประการ

ใบข้าวเย็นเหนือ แก้ไข้เหนือและแก้ไข้สันนิบาต

ดอกข้าวเย็นเหนือ แก้พิษงูเห่า

ผลข้าวเย็นเหนือ แก้ลมริดสีดวง

หัวและรากข้าวเย็นเหนือ แก้พยาธิ์ในท้อง แก้กามโรค แก้พยาธิ์ต่างๆ แก้น้ำเหลืองเสีย

ต้นข้าวเย็นใต้ แก้พิษงูดิน

ใบข้าวเย็นใต้ แก้ฟกบวม

ดอกข้าวเย็นใต้ แก้มะเร็งคุดทะราด

ผลข้าวเย็นใต้ แก้อันฑะอุ้ง

หัวและรากข้าวเย็นใต้ แก้คุณผี แก้กามโรค หรือเชื้อโรคต่างๆ

ในแพทย์ตำบลว่า
ข้าวเย็นทั้ง ๒ รสมันกร่อยหวานเล็กน้อย แก้ปัสสาวะแดง ดับพิษในกระดูก แก้ประดง และคุดทะราด แก้เส้นเอ็นพิการ แก้น้ำเหลืองเสีย (แก้กามโรค เข้าข้อออกดอก ฝีเปื่อยพังพุพองผื่นคัน)

หัวขิงแห้งรสหวาน เผ็ดร้อน เจริญอากาสธาตุ

ดอกขิงแห้ง แก้จิตใจขุ่นมัว แก้โรคตา

ใบขิงแห้ง ทำให้เกิดกำเดา

ต้นขิงแห้ง ขับผายลม แก้นิ่ว แก้เบาหยดย้อย

รากขิงแห้ง ทำให้หลอดลำคอโปร่ง เจริญอาหาร

สรรพคุณของขิงแห้งรวมกัน แก้ไข้จับ แก้พรรดึก แก้ลมพานไส้ แก้แน่นอก เสียดแทง แก้นอนไม่หลับ เจริญอากาสธาตุ แก้คลื่นเหียนอาเจียน เป็นยาอายุวัฒนะ แก้ปากคอเปื่อย บำรุงไฟธาตุ แก้เสมหะขับผายลม ทำให้ลำไส้มีกำลัง ช่วยย่อยอาหาร ทำให้ผิวหนังสดชื่น ฆ่าพยาธิ์ แก้ท้องลั่นโครกคราก แก้บิด แก้อุจจาระมีสีเหลืองเนื่องจากน้ำดีตกลำไส้ แก้ไข้ แก้โรคตา แก้นิ่ว แก้เบาหยดย้อย แก้ลมป่วงทุกชนิด แก้ท้องร่วงอย่างแรง

หัวและรากเต่ารั้ง รสหวานเย็น ดับพิษตับปอด แก้หัวใจพิการ

หัวแห้วหมูรสหวานเย็นมันเล็กน้อย บำรุงกำลัง บำรุงครรภ์รักษา เป็นยาบำรุงธาตุ ขับลมในลำไส้ แก้ปวดท้องๆ ขึ้นอืดเฟ้อ ช่วยในการย่อยอาหาร

หัวเต่าเกียด รสขม เผ็ดร้อนกลิ่นหอมฉุน แก้โรคตับปอดพิการ

หัวถั่วฟู รสหวานขืนเล็กน้อย ชูกำลัง แก้อ่อนเพลียหิวโหยหาแรงมิได้ ทำให้ดวงจิตชุ่มชื่น

หัวบานเย็นดอกขาว รสขื่นขมเอียน ขับเหงื่อ แก้ไข้ระงับความร้อน

หัวบัวบกป่ารสเฝื่อนขมเล็กน้อย แก้ลม แก้เมื่อยขัด เป็นยาอายุวัฒนะ แก้ฝีภายนอก แก้ปวดบำรุงธาตุ ทำให้ร่างกายแข็งแรง เจริญอาหาร

หัวบุก รสเบื่อเมา กัดเถาดาน กัดเสมหะและโลหิตเป็นก้อน แก้บาดแผล กัดฝ้าหนอง

ใบไพล รสขื่นฝาด แก้ครั่นเนื้อครั่นตัว แก้เมื่อย

ดอกไพล รสขื่นฝาด กระจายเลือดอันเป็นลิ่มเป็นก้อน

หัวไพล รสขื่นฝาด แก้ฟกบวม แก้ปวดท้องเป็นบิดมูกเลือด แก้เหน็บชา ขับระดูของสตรี

รากไพล รสขื่นฝาด แก้เลือดกำเดาออกทางจมูก แก้อาเจียนเป็นโลหิต

หัวยั้ง รสหวานเล็กน้อย ดับพิษในกระดูก แก้เส้นเอ็นพิการ แก้น้ำเหลืองเสีย แก้เข้าข้อ แก้กามโรค

หัวว่านกีบแรด รสเย็นชืด แก้ไข้เพื่อกาฬ แก้กาฬมูตร แก้พิษตานทราง แก้พิษฝีหัวค่ำ แก้แผลในปากในคอ แก้น้ำลายเหนียว แก้โรคตา

รากว่านกีบแรด ห้ามเลือด

ใบว่านกีบแรด แก้ไอ

หัวว่านคันทะมาลารสฝาด แก้เคล็ดยอกฟกบวม แก้ท้องร่วง แก้ต่อมทอมซินอักเสบ แก้ฝีในคอ

หัวว่านนางคำรสฝาด แก้เม็ดผื่นคัน แก้ปวดท้อง ขับลมในลำไส้ แก้ฟกช้ำ เคล็ดยอก

รากว่านนางคำรสฝาด ขับเสมหะ แก้ลงท้อง แก้โรคหนองในเรื้อรัง

หัวว่านร่อนทอง รสปร่า แก้พิษทั้งปวง เช่นพิษงูตะขาบแมลงป่อง สมานคุมธาตุ แก้ท้องเสีย แก้อาหารหยาบ แก้พิษทราง แก้บิดมูกเลือด

หัวหวายขม รสขมเย็น แก้ไข้เพื่อดี เพื่อโลหิต แก้ร้อน แก้ช้ำใน

หัวหรือรากใหญ่ของโสมคนรส เอียนหวานเล็กน้อย บำรุงกำลัง ทำให้เกิดน้ำลาย บำรุงเส้นเอ็นให้บริบูรณ์

ใบหอมขาว รสหวานเค็มเป็นเลือก แก้ไข้หวัด แก้กำเดา

หัวหอมขาวรสเผ็ดร้อน แก้ไข้เพื่อเสมหะในทรวงอก บำรุงผมให้งาม ทำเนื้อหนังให้สดชื่น แก้ไข้ทำให้ร้อน แก้ปวดตา แก้แสบร้อนตา แก้น้ำตาไหล ขับเสมหะ แก้โรคในปาก บำรุงธาตุ





๔. จำพวกผัก

คือพืชที่เป็นต้นเล็กๆ ต่ำๆ หรือเป็นพันธุ์เลื้อยทอดยอดไปตามพื้นดิน หรือตามผิวน้ำ ซึ่งนิยมเรียกว่าผักดังตัวอย่างคือ

ผักตับเต่าน้ำ แก้ลม แก้เสมหะ แก้ดีเดือดขับน้ำย่อยอาหารให้บริบูรณ์

ผักกาดนาทั้งต้น กระทุ้งพิษ แก้พิษร้อน ขับพิษไข้หัว ให้ซ่านออกมา ขับเหงื่อ

ผักกาดน้ำ ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้ช้ำรั่ว แก้หนองใน ระงับความร้อน

ต้นผักโหมหนาว ขับปัสสาวะ แก้เลือดตก บ่มหนองฝีให้เกิดเร็ว แก้หนองใน ขับน้ำนม แก้แน่นท้อง

รากผักโหมหนาม แก้ช้ำใน แก้ไข้ ระงับความร้อน แก้เด็กเป็นฝ้าละออง (แต่ทำให้เบื่ออาหาร)

รากผักโหมหัด ถอนพิษร้อนภายใน แก้คัน ถอนพิษไข้หัว แก้เสมหะ ขับปัสสาวะ

ใบผักเค็ด แก้ผื่นคัน แก้บาดแผล

รากผักเค็ด ดับพิษร้อนในร่างกาย

เมล็ดผักชีล้อม ขับลมในลำไส้ แก้ธาตุพิการ แก้หอบ บำรุงปอด แก้ไอ

ผักบุ้ง ถอนพิษ แก้พิษเบื่อเมา ถอนพิษยาทั้งปวง แก้โรคตาฟาง

ผักบุ้งขัน ถอนพิษลมเพลมพัด

ผักเป็ดแดง ดับพิษโลหิต

ต้นผักปอดตัวผู้ แก้โลหิตพิการ

ใบผักปอดตัวผู้ แก้ลมให้ตก

ดอกผักปอดตัวผู้ แก้ไข้อันกระทำให้หนาว

รากผักปอดตัวผู้ แก้ลมและโลหิตให้กระจาย

ต้นผักปอดตัวเมีย แก้ไข้สตรีอันอยู่ในเรือนไฟ

ใบผักปอดตัวเมีย แก้เหงื่ออันบุคคลเป็นท้องมาน

ดอกผักปอดตัวเมีย แก้ไข้ริดสีดวงอันเป็นเพื่อโลหิต

รากผักปอดตัวเมีย แก้ไข้จับอันกระทำให้ร้อน

ใบผักหูเสือ แก้ปวดหู แก้พิษฝีในหู แก้เป็นน้ำหนวก

เถาผักปลัง แก้พิษฝีดาษ

ใบผักปลัง แก้กลาก ขับปัสสาวะ แก้หนองใน

ดอกผักปลัง แก้เกลื้อนน้อยเกลื้อนใหญ่

รากผักปลัง แก้มือ-เท้าด่าง แก้รังแค แก้พรรดึก

ต้นผักเสี้ยนไทย แก้โลหิตเน่าอันจะทำให้จับสะท้าน

ใบผักเสี้ยนไทย บำรุงเสมหะให้เป็นปกติ

ดอกผักเสี้ยนไทย แก้โลหิตสตรีอันอยู่ในเรือนไฟ

ผลผักเสี้ยนไทย ฆ่าไส้เดือนในท้อง

รากผักเสี้ยนไทย แก้ลมอันเป็นพิษ

ผักกระโฉม รสเย็น กระทุ้งพิษไข้หัว ระงับความร้อน

ผักหนอกหรือบัวบก รสขมเล็กน้อยและหอม ใช้ทั้งต้น บำรุงหัวใจ แก้อ่อนเพลียเมื่อยล้า ขับปัสสาวะ แก้ท้องเสีย แก้อาการเริ่มจะเป็นบิด แก้ฟกช้ำดำเขียว ขับเลือดให้กระจาย

ผักขวง รสขม บำรุงน้ำดีให้เป็นปกติ

ผักคราดหัวแหวน รสเอียนเบื่อเล็กน้อย แก้พิษตานทราง แก้ริดสีดวง แก้ต่อมน้ำลายอักเสบ แก้ฝีในคอ แก้ไข้คอตัน

ต้นผักโหมหินรสเผ็ดร้อน แก้เสมหะเจริญไฟธาตุ แก้ฟกบวมในท้อง ขับลมให้เรอ แก้ดีพิการ

ดอกผักโหมหินรสเผ็ดร้อน แก้เสมหะและดับพิษ บำรุงโลหิต

รากผักโหมหินรสเผ็ดร้อน แก้ลมอัณฑพฤกษ์ แก้ริดสีดวงทวารหนัก

ผักชีลา รสขม ฝาดหวาน แก้ไข้อันบังเกิดแต่ทรวง บำรุงธาตุ แก้สะอึกและกระหายน้ำ แก้คลื่นเหียน แก้โรคตา ขับลมในลำไส้

รากผักชีลา กระทุ้งพิษไข้หัว

ผักบุ้งล้อม รสขม แก้พิษทั้งปวง

ผักปลังแดงรสหวานเอียน เป็นเลือก แก้ลม แก้ริดสีดวง หืดไอ แก้ท้องมาน กระเพาะอาหารพิการ และอุจจาระพิการ เส้นประสาทพิการ ปวดเมื่อยตามข้อกระดูก

ผักหวานตัวผู้รสหวาน แก้กำเดา แก้โรคตา

รากผักหวานบ้านรสเย็น ระงับความร้อน ถอนพิษไข้กลับไข้ซ้ำ แก้โรคคางทูม

รากผักหวานป่า รสเย็น ระงับพิษ แก้พิษร้อนกระสับกระส่าย แก้น้ำดีพิการ แก้เชื่อมมัว

ต้นผักเสี้ยนผี รสร้อนขม ขับหนองในร่างกาย แก้ฝีในปอดและลำไส้ และตับ

ใบผักเสี้ยนผี รสร้อนขม แก้ปัสสาวะพิการ

ดอกผักเสี้ยนผี รสร้อนขม ฆ่าเชื้อโรค

ลูกผักเสี้ยนผี รสร้อนขม ฆ่าพยาธิ์

รากผักเสี้ยนผี รสร้อนขม แก้โรคผอมแห้งของสตรีเนื่องจากการคลอดบุตร

สรรพคุณรวมของผักเสี้ยนผี แก้ปวดท้อง ลงท้อง เจริญไฟธาตุ แก้พิษฝี แก้ไข้ตรีโทษ

เมล็ดผักกาด รสร้อน ขับเสมหะและโลหิต แก้ปอดบวม แก้อักเสบ ฟกบวม

ต้นหูปลาช่อน แก้ฝีตานฝีทราง แก้เม็ดผื่นคันขึ้นตามตัว แก้พิษตานซาง แก้ตัวร้อน

ดอกโหราเดือยไก่ รสเมาเบื่อ กระจายลมกระจายลังเสมหะ ขับผายลมให้เรอ แก้หอบหืด ทำให้อาเจียน

ใบโหราเดือยไก่ รสเมาเบื่อ ขับโลหิตเนื่องจากช้ำใน





๕. จำพวกหญ้า

ได้แก้พืชที่เป็นต้นเป็นกอเล็กๆ บ้าง ต่ำๆ บ้าง สูงบ้าง โดยมากนิยมเรียกกันว่าหญ้าเป็นคำนำหน้าเสมอ ตัวอย่างดังนี้คือ

หญ้าเอ็นยืด ขับปัสสาวะ บำรุงความกำหนัด แก้เส้นเอ็นพิการ

หญ้ากระต่ายจาม แก้ช้ำใน แก้โลหิตคั่งค้าง กระจายโลหิตให้ตกทวารหนัก แก้อาเจียนเป็นโลหิต

ต้นกระทืบยอด แก้ไข้ ดับพิษร้อนภายใน ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ แก้เด็กลิ้น กระด้างคางแข็ง แก้กาฬ แก้สะอึก ถอนพิษเบื่อเมา แก้แผลเรื้อรัง

รากกระทืบยอด แก้นิ่ว แก้หนองใน

ต้นกกลังกา ขับน้ำดีให้ตกลำไส้

ใบกกลังกา ฆ่าแม่พยาธิ์

ดอกกกลังกา แก้โรคในปาก

รากกกลังกา ขับโลหิตเสียให้ออกจากร่างกาย (แก้ช้ำใน)

หัวกกลังกา แก้ธาตุพิการ บำรุงธาตุ ทำให้อยากอาหาร แก้เสมหะเฟื่อง

เมล็ดต้อยติ่ง แก้บาดแผลเก่าใหม่ (ดูดหนองได้ดี)

หญ้าเกล็ดหอยทั้ง ๒ เล็กใหญ่ ระงับความร้อน แก้ไข้ดับพิษ แก้พิษร้อนภายในแก้ระหายน้ำ

หญ้าเกล็ดหอยจีน แก้ฝี แก้ปวด ถอนพิษทำให้เย็น แก้ฝีในคอ แก้ต่อมน้ำลายอักเสบ แก้พิษร้อน แก้อาเจียนเป็นโลหิต

ต้นขลู ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ

เปลือกต้นขลู แก้ริดสีดวงจมูก แก้ริดสีดวงทวารหนัก

ใบจันทน์หอม ขับลมในลำไส้ แก้จุกเสียดแน่นเฟ้อ แก้ปวดท้อง แก้บิด แก้ธาตุพิการ ขับโลหิตระดู

รากหญ้าคา ขับปัสสาวะ ฟอกล้างปัสสาวะพิการ แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้พิษอักเสบในกระเพาะปัสสาวะ บำรุงไต แก้ดีซ่าน แก้อ่อนเพลีย แก้เบื่ออาหาร

ต้นหญ้าไซ ขับปัสสาวะ ฟอกโลหิตประจำเดือน แก้โลหิตประจำเดือนพิการ (ให้เจ็บปวดตามท้องน้อย) หรือบั้นเอว บำรุงเลือด

ต้นหญ้าดอกขาว แก้ปวดท้อง ๆ ขึ้น ท้องเฟ้อ

ใบหญ้าดอกขาว สมานแผล แก้ตาแดงตาฟาง

หญ้าตีนกา แก้ฟกบวม ปวดแสบปวดร้อน บำรุงจิตใจให้ชุ่มชื่น แก้พิษไข้พิษกาฬ

หญ้าตีนนก แก้ไข้เพื่อดีพิการ แก้ดีแห้ง แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้ไข้ บำรุงธาตุ

หญ้าถอดปล้อง ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว ขับระดูขาว บำรุงไต

หญ้าน้ำดับไฟ แก้พิษฝี แก้ปวดแก้บวม ถอนพิษร้อน แก้ปวดศีรษะแก้หวัดคัดจมูก แก้แผลที่ถูกน้ำร้อนลวกไฟไหม้ดับพิษปวดแสบปวดร้อนแก้ผิวหนังพุพอง

รากหญ้าน้ำดับไฟ แก้พิษสุนัขบ้า

ต้นหญ้าพันงูแดง แก้ขัดเบา ขับปัสสาวะ ขับโลหิตประจำเดือน

ใบหญ้าพันงูแดง แก้เม็ดในลำคอ เป็นหนามดุจหนามก้านบัว

ดอกหญ้าพันงูแดง แก้เสมหะที่คั่งค้างในทรวงอก และลายก้อนนิ่ว

รากหญ้าพันงูแดง แก้ปัสสาวะหยดย้อย

หญ้าพันงูทั้ง ๒ ขาวแดง เจริญไฟธาตุ แก้พิษฝี แก้ไข้ตรีโทษ

หญ้าพันงูขาว พันงูนา พันงูเขียวทั้งต้น ขับเหงื่อ ระงับความร้อน ขับปัสสาวะ

โทงเทงทั้งต้น แก้ต่อมน้ำลายอักเสบ แก้ฝีในคอ แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้ฟกบวม

หญ้าแพรก ถอนพิษเจ็บปวด แก้มวน แก้อักเสบ แก้สตรีตกโลหิตมากเกินไป

สรรพคุณรวม แก้ไข้พิษไข้กาฬ แก้ร้อนในระหายน้ำ แก้รัตตะปิตตะโรค แก้ฝีดาษ

ต้นหญ้าแพรก แก้ฝีดาษ

ดอกหญ้าแพรก แก้ไข้ซึ่งมีอาการให้ร้อน

ผลหญ้าแพรก แก้รัตตะปิตตะโรค

รากหญ้าแพรก แก้พิษฝีดาษทำให้เย็น

พระจันทร์ครึ่งซีก แก้อาเจียนเป็นโลหิต แก้หืด บำรุงปอดพิการ

ม้าแม่ก่ำ รักษาธาตุ ชูกำลัง เจริญอาหาร ทำให้นอนหลับ ทำให้ใจคอสดชื่น บำรุงความกำหนัด

ใบแมงลัก แก้โรคลำไส้พิการ ขับลมในลำไส้ แก้พิษตานทราง

ใบหมากผู้ แก้ไข้หัวเช่นเหือดหัด แก้ตัวร้อน กระทุ้งพิษไข้

รากสังกรณี แก้ร้อนในระหายน้ำ ดับพิษไข้ทั้งปวง

กาบสิงหะโมรา เจริญอาหาร บำรุงโลหิต แก้โลหิตจางซูบซีด แก้ลมวิงเวียน หน้ามืดตามัว แก้สันนิบาตหน้าเพลิง

รากขัดมอนรสเผ็ดเป็นเลือก แก้ตัวร้อน ขับพิษร้อนภายใน ขับพิษไข้หวัดให้เม็ดซ่านออกมาจากภายใน แก้พิษหลบเข้าใน แก้น้ำดีพิการ แก้อาเจียน บำรุงกำลัง ขับเสมหะ บำรุงปอด แก้เยื่อสมองอักเสบ แก้ปวดมดลูก ปวดหน้าท้อง ขับเลือดและรก

ขอบฉนางทั้ง ๒ รสเบื่อเมา ขับโลหิตประจำเดือน ขับระดูขาว ขับปัสสาวะ หนองใน

ต้นหญ้างวงช้าง รสเย็น แก้พิษตานทราง แก้ระหายน้ำ ละลายก้อนนิ่ว แก้โรคตาฝ้าฟาง แก้ตามัว แก้ตาอักเสบ

หญ้าใต้ใบรสขมจัด แก้พิษไข้ทุกชนิด ระงับความร้อน แก้พิษตานทราง แก้ดีพิการ กระตุ้นเตือนไต และกระเพาะเบาให้ทำงาน แก้ขัดเบา แก้กามโรค แก้ดีซ่าน แก้ริดสีดวง แก้โรคท้องมาน แก้ปวดท้อง แก้ไอ ขับระดูขาว แก้ปวดฝีฟกบวม

ต้นน้ำนมราชสีห์รสขม ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะแดง เหลืองขุ่นข้น บำรุงกำลัง บำรุงน้ำนม

หญ้าหนวดปลาดุกรสขม แก้ไข้ผอมเหลือง แก้โลหิตและไข้ทั้งปวง แก้หืดไอ ทำให้รู้จักรสอาหาร

หญ้าหนวดแมว บำรุงไตให้ทำงาน ขับปัสสาวะ แก้กระษัย แก้ปวดเมื่อยตามบั้นเอว แก้นิ่ว(ระวังกดหัวใจ)

หญ้าพองลมรสจืดเย็น ดับพิษ แก้พิษร้อน

โด่ไม่รู้ล้มรสกร่อยจืดขื่นเล็กน้อย แก้ปัสสาวะพิการ บำรุงความกำหนัด แก้ไข้จับสั่น ขับไส้เดือน แก้กามโรค

ต้นพรมมิรสขมเอียนเล็กน้อย ขับโลหิต

ใบพรมมิรสขมเอียนเล็กน้อย ขับเสมหะ

ดอกพรมมิรสขมเอียนเล็กน้อย แก้โลหิตระดูใสดังสีน้ำหมาก

สรรพคุณของพรมมิรวมดังนี้ ดับพิษไข้หัว แก้ร้อนในระหายน้ำ ขับพิษร้อนทั้งปวง

ใบแมงลักหรือน้ำต้นน้ำมันหม่อง แก้ปวดท้อง ขับผายลม แก้ท้องขึ้นอืดเฟ้อ แก้ไอ แก้ปวดศีรษะ

ใบโหระพา ขับลมในลำไส้ แก้ท้องอืด ท้องเฟ้อ ทำให้ผายลม

เมล็ดโหระพา แก้บิด ทำอุจจาระไม่ให้เกาะลำไส้ ถ่ายสะดวก

โหระพาทั้ง ๕ แก้พิษตานทราง แก้นอนสะดุ้งผวา (เพราะเด็ก)

รากหุ่นไห้ แก้เส้นเอ็นพิการ แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย แก้เหน็บชา แก้ชาปลายมือปลายเท้า

รากหิงหายผี ถอนพิษยาเบื่อเมา และพิษไข้เนื่องจากการอักเสบดับพิษร้อน

ต้นหิงหาตนา แก้เพ้อคลั่งเนื่องจากพิษร้อนในร่างกาย ขับพิษไข้หัว แก้กระสับกระส่าย แก้ร้อนกลุ้มภายใน

อุโลคเครือ ขับปัสสาวะ แก้ฝีในคอ แก้ต่อมน้ำลายอักเสบถอนพิษ

สรรพคุณพิเศษ

รากเขยตายรสขื่นปร่า กระทุ้งพิษ แก้พิษฝีภายในและภายนอก ขับน้ำนม แก้พิษงู

รากช้างงาเดียวรสขื่นปร่า แก้พิษฝีภายใน แก้กระษัยไตพิการ แก้ปัสสาวะพิการ

ตะไคร้กอ กลิ่นหอมรสปร่า แก้คาว แก้เบื่ออาหาร บำรุงธาตุไฟให้เจริญ ขับปัสสาวะขุ่นข้น ขับลมในลำไส้ เจริญอาหาร

เปลือกทองหลางหนามรสเฝื่อนเอียน แก้เสมหะ และลมเป็นพิษ แก้โรคตา

ใบทองหลางหนามรสเฝื่อนเอียน แก้เสมหะ และลมเป็นพิษ แก้โรคตา



ทองโหลงสรรพคุณเหมือนกันกับทองหลางหนาม

ต้นบานไม่รู้โรยดอกขาวรสขื่นเล็กน้อย ขับปัสสาวะ แก้หนองใน ขับระดูขาวให้แห้ง แก้กระษัย

แก่นฝางรสขื่นขมฝาด บำรุงโลหิตสตรี แก้ปอดพิการ ทำโลหิตให้เย็น แก้ท้องร่วง แก้ธาตุพิการ แก้ร้อนแก้โลหิตออกจากทวารหนักและเบา แก้คุดทะราด แก้เสมหะ แก้ไอ แก้กำเดา

ใบพลับพลึงรสเอียน แก้ช้ำ แก้เคล็ดยอกบวมหัก แพลง แต่ทำให้อาเจียนเป็นเสมหะ

หนามพรมรสเฝื่อนมันขมเล็กน้อย บำรุงมันในร่างกาย บำรุงกำลัง แก้เส้นเอ็นให้แข็งแรง

รากมะเขือขื่นรสขื่นเอียนเปรี้ยวระคนกัน ขับเสมหะ และน้ำลายให้น้อยลง แก้ไข้สันนิบาต แก้น้ำลายเหนียว

มะเดื่อปล้องรสเฝื่อนฝาด แก้เม็ดฝี แก้พิษในกระดูก แก้ท้องร่วง

รากมะตูมรสปร่าชาขื่นเล็กน้อย แก้พิษฝี แก้พิษไข้ แก้สติเผลอ รักษาน้ำดี

รากมะนาวรสปร่าขื่นเล็กน้อย ถอนพิษไข้กลับไข้ซ้ำ แก้ปวดฝี กระทุ้งพิษ ถอนพิษผิดสำแดง แก้สติหลงลืม

เปลือกสมุลแว้งกลิ่นหอมฉุนรสปร่า แก้ลมวิงเวียน แก้ลมทำให้ใจสั่น แก้พิษหวัด กำเดาขับลมในลำไส้ แก้ธาตุพิการ

ต้นมะเม็งรสเอียน ขับลมให้กระจาย แก้โลหิตทำให้ร้อน

ดอกมะเม็งรสเอียน แก้ดีซ่าน

ลูกมะเม็งรสเอียน ขับผายลม

รากมะเม็งรสเอียน ขับลมในลำไส้ แก้กระเพาะอาหาร แก้อาเจียนเป็นโลหิต แก้โรคตับม้ามพิการ

เถาวัลย์เปรียงรสเฝื่อนเอียนเล็กน้อย ถ่ายเส้น ถ่ายกระษัย แก้เส้นเอ็นขอด ถ่ายเสมหะให้ลงสู่คูถทวาร ขับปัสสาวะ แก้ปัสสาวะพิการ (เป็นยาถ่ายเสมหะเท่านั้น) แก้บิด แก้ไอ แก้หวัด

ต้น, ราก, ใบ ถอบแถบรสเอียนเบื่อ ระบาย แก้พิษตานทราง ตัดกกตานขโมย ถ่ายเสมหะ ถ่ายลม



เถาแรงกว่าใบ (โดยมากใช้ทั้ง ๕)

เถามะเดื่อดินรสเฝื่อนฝาด แก้ประดงมีเม็ดผื่นคันตามตัว คล้ายลมพิษเกาไม่รู้จักหายคัน แก้พิษภายใน แก้ไตตับพิการ บำรุงกำลัง ขับโลหิตระดู

รากมะแว้งทั้ง ๒ รสขื่นเปรี้ยวเอียนเล็กน้อย แก้เสมหะและขับเสมหะให้ตก แก้ไอ แก้สันนิบาต แก้น้ำลายเหนียว กัดเสมหะ ขับปัสสาวะ

ผลมะแว้งทั้ง ๒ แก้ไอ แก้โรคเบาหวาน

ยางน่องเถา บำรุงหัวใจ ช่วยบีบส่งโลหิตให้เร็วขึ้น

ใบเถารางแดง ขับปัสสาวะ แก้เส้นเอ็นตึงทำให้หย่อน

เล็บมือนางทั้ง ๕ รสเอียนเบื่อเล็กน้อย ขับพยาธิ์ แก้พิษตานทราง

ใบเล็บมือนาง แก้ฝี

ผลเล็บมือนาง ทำให้สะอึก แต่ขับไส้เดือน

รากเล็บมือนาง ขับไส้เดือน แก้อุจจาระฟอง แก้อุจจาระเหม็นเปรี้ยว

หางไหลทั้ง ๒ รสเอียนเล็กน้อย ถ่ายเส้น ถ่ายลม ถ่ายเสมหะ และโลหิต

รากอังกาบดอก เหลืองขาวรสเฝื่อน ขับปัสสาวะ ฟอกโลหิตระดู แก้เสมหะและลม บำรุงธาตุไฟ



    ประเภทที่ ๒ เรียกว่าสัตว์วัตถุ

ได้แก่ร่างกายและอวัยวะของสัตว์ ต้องรู้จักส่วนที่ใช้ เช่น เขา ขน หนัง เล็บ เขี้ยว ฟัน กราม กรวด หัว ดี กีบ กระดูก ว่าเป็นส่วนและอวัยวะของสัตว์อะไร มีลักษณะสี กลิ่น รส เป็นอย่างไร และแบ่งสัตว์วัตถุเป็น ๓ จำพวกคือ




๑. จำพวกสัตว์บก
คือสัตว์ต่างๆ ที่อยู่บนบก ตัวอย่างเช่น

ขี้วัวดำรสขมเย็น ดับพิษร้อน พิษไข้ทั้งปวง แก้เริม แก้ไฟลามทุ่ง แก้งูสวัด แก้ลมพิษ แก้พุพอง แก้ฟกบวม ถอนพิษทั้งปวง

ขี้แมลงสาบ แก้ลิ้นขาวเป็นฝ้าละออง แก้เม็ดยอดในปากคอ แก้ฟกบวมที่มีพิษร้อน แก้ไข้กาฬโรค

เขาวัว เขาควายเผือก เขาแพะ เขาแกะ เขากวาง เขากุย เขาอีเก้ง เขาเลียงผา เขากะทิง เขาวัวป่า เขาวัวบ้าน นอแรด ตามสรรพคุณรวมท่านกล่าวว่า รสเย็น คาวเล็กน้อย ดับพิษทุกอย่าง แก้ร้อนใน ถอนพิษผิดสำแดง แก้ไข้ แก้พิษกาฬและพิษฝีทุกชนิด แก้พิษฝีในลำคอ แก้พิษงู แก้พิษตานทรางทั้งปวง

งาช้าง เขี้ยวเสือ เขี้ยวหมูป่า เขี้ยวหมี เขี้ยวจระเข้ เขี้ยวนาก เขี้ยวแรด เขี้ยวเลียงผา เขี้ยวหมาป่า เขี้ยวปลาพยูร กรามแรด กรามช้าง รสเย็นคาว ตามสรรพคุณท่านกล่าวว่า แก้พิษทั้งปวง ดับพิษในกระดูก ในข้อในเส้นเอ็น ดับพิษไข้กาฬและตานทรางทั้งปวง แก้พิษฝีต่างๆ

เขากวางอ่อนรสร้อนเล็กน้อย บำรุงกำลัง บำรุงความกำหนัด ถอนพิษผิดสำแดง และพิษต่างๆ

กระดูกช้างรสเมา แก้พยาธิ์ แก้โรคเรื้อน แก้โรคสำหรับบุรุษ

กระดูกงูเหลือมรสเมาเบื่อ ดับพิษกาฬ แก้เมื่อย แก้ร้อนในกระหายน้ำ

กระดูกหมีรสเย็นเมา แก้โรคมะเร็ง คุดทะราด แก้ไขข้อพิการ บำรุงกระดูก แก้โรคบุรุษ

กระดูกควายเผือกรสเย็นคาว แก้โรคบุรุษ บำรุงไขข้อ แก้มะเร็ง คุดทะราด

คุลิก่ารสเย็น ดับพิษร้อน ดับพิษกาฬ ดับพิษทั้งปวง แก้เสมหะจุกคอ (เสลดหางวัว)

โคโรกรสเฝื่อนมัน แก้น้ำลายและเสมหะเหนียว (เสลดหางวัว) แก้โรคตา เสมหะแห้ง แก้รำเพรำพัด

คางคกรสเมาเบื่อ แก้แผลโรคเรื้อน แก้มะเร็ง คุดทะราด

เลือดค่างรสมันคาว บำรุงกำลัง บำรุงโลหิต แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย

ดีค่างรสขมคาว แก้พิษตานทราง

มันสมองค่างรสมันคาว บำรุงประสาททำให้ความจำดี

กะโหลกหัวค่างรสเย็น ดับพิษไข้ ดับพิษตานทราง

กระดูกค่างรสเย็น บำรุงกำลัง แก้กามโรคทุกระยะ

ดีงูเหลือมรสขม ดับพิษตานทราง แก้ตาแฉะตามัว ตาฟาง ตาแดง แก้ปวดตา บำรุงน้ำดี ทำยาให้แล่นเร็ว

น้ำมันงูเหลือม แก้เคล็ดขัดยอกขัดแพลง ทำเส้นเอ็นให้หย่อน

ชะมดเข็ด รสหอม เย็นคาวเล็กน้อย บำรุงดวงจิตให้ชุ่มชื่น บำรุงน้ำดี ดับพิษโลหิต

ชะมดเชียงรสขมเล็กน้อย แก้ลมและโลหิต แก้กำเดา แก้โรคตา แก้โรคไอกรน แก้และบำรุงเส้นประสาท แก้หอบหืด แก้ปวดบวม แก้หลอดลมอักเสบ

ดีหมี รสขม กระจายเลือด (ช้ำใน) ที่เป็นลิ่มเป็นก้อน

ดีหมูป่า ดีวัวป่า ดีควายเผือกรสขม ดับพิษภายใน แก้พิษเพ้อคลั่ง แก้สติลอย แก้ตาลอย (ซึ่งเรียกว่าเผลอสติ) บำรุงน้ำดี ขับรสยาให้แล่นเร็ว

หัวเต่านา รสเย็น แก้ตับทรุด แก้ม้ามหย่อนยานและม้ามโต ม้ามแลบ ท้องป่อง

กระดองเต่านา รสเย็น แก้ฝีในคอ แก้ต่อมทอนซิล แก้แผลอักเสบ แก้ฟกบวม สมานแผล

ตับไก่ ตับกระต่าย ตับหมู แก้ตามืด ตาฟาง ตามัว บำรุงสายตา บำรุงตับ และร่างกาย แก้ตับพิการ

น้ำมูตร รสเผ็ดร้อน เค็มอร่อย แก้ลม แก้โลหิต แก้เสมหะเจริญไฟธาตุ แก้จุกเสียด แก้ฟกบวม แก้หืดไอ แก้ผอมเหลือง แก้ปวดท้อง ถอนพิษโลติ๊น

เปลือกไข่ไก่ฟัก แก้ตานขโมย แก้เกล็ดกระดี่ขึ้นตา บำรุงกระดูกให้แข็งแรง บำรุงปอด ขับลมในลำไส้

ขนเม่น รสเย็นคาว แก้พิษตานทราง แก้พิษกาฬ พิษไข้เชื่องซึม

กระเพาะเม่น บำรุงน้ำดี ช่วยลำไส้ให้มีกำลังย่อยอาหาร

เลือดแรด รสมันคาวเหนียว บำรุงโลหิต แก้เลือดที่เป็นลิ่มเป็นก้อนอยู่ภายในให้กระจาย (เนื่องจากช้ำใน)

นอแรดราเย็นคาว แก้พิษร้อนในพิษกาฬ

หนังแรด แก้เสมหะหืดหอบไอ

กีบเท้าแรด ดับพิษไข้กาฬ

รากดิน รสเย็นคาว แก้พิษไข้กาฬ แก้ร้อนในระหายน้ำ ระงับความร้อน แก้ปากเปื่อย แก้ฝีในลำคอ แก้ต่อมน้ำลายอักเสบ แก้ปวดฝีและหัวลำมะลอก แก้โรคอันเกิดจากกระดูก แก้พิษฝีดาษ




๒. จำพวกสัตว์น้ำ

คือสัตว์ที่อาศัยอยู่ในน้ำ ตัวอย่างเช่น

ดีตะพาบน้ำรสขม ขับลมและเลือด แก้ลมกองละเอียด คือลมวิงเวียน หน้ามืดตาลาย

ดีจรเข้ รสขมคาว แก้สตรีที่คลอดบุตรแล้ว ทำพิษให้จุกแน่นขับน้ำคาวปลา และเลือดเสีย ทำยาให้แล่นเร็ว

ลิ้นทะเล ฆ่าเชื้อโรค แก้มูกเลือด กัดสิวฝ้า แก้เม็ดยอดในปากในคอ

เบี้ยจั่นเบี้ยผู้รสเค็มกร่อย ขับลมในลำไส้ ขับปัสสาวะ แก้ไตพิการ

หางปลาช่อนแห้งรสเย็นคาว แก้เม็ดยอด แก้ตานทราง แก้พิษทั้งปวง แก้ลิ้นเป็นฝ้าเป็นละออง แก้ตัวร้อนนอนสะดุ้งมือเท้าเย็น หลังร้อน แก้หอบ แก้ทรางทับ สำรอก แก้ตาเหลือกดูบนและช้อนตาแลหลังคา

หอยสังข์ หอยแครง หอยจุ๊บแจง หอยมือเสือ หอยขม หอยตาวัว หอยพิม พิกาลัง หอยมุข หอยอีรม หอยโข่ง (สุม) รสเค็มกร่อย แก้โรคลำไส้ แก้ไตพิการ ขับแก๊สในลำไส้ ขับปัสสาวะ แก้จุกเสียด แก้ แน่น ทำให้ผายลมและเรอ บำรุงกระดูก

อำพันทองเกิดจาก กามคุณปลาวาฬ อำพันเกษรเกิดจากขี้ปลาวาฬ ครั้งสุดท้ายรวมเรียกว่าอำพันทอง อำพันทองและอำพันเกษร รสเอียนคาวเล็กน้อย แก้ลม แก้เสมหะ ทำให้มีกำลัง บำรุงกำหนัด




๓. จำพวกสัตว์อากาศ

คือสัตว์ที่บินไปได้ในอากาศ

เลือดค้างคาวแม่ไก่ บำรุงโลหิตทั้งสตรีบุรุษให้แข็งแรง

ตีนนกกาน้ำรสขม บำรุงเส้นผมและทำให้เส้นผมดกดำ

น้ำผึ้งใหม่รสหวาน ร้อนฝาดยิง กระทำให้อกใจแห้ง แก้สะอึก แก้ไข้ตรีโทษ

น้ำผึ้งค้างปีรสหวานฝาดร้อน ผายธาตุที่ทำให้ผอมแห้ง

รังนกนางแอ่นทะเล บำรุงกำลัง บำรุงความกำหนัด แต่ให้เกิดเสมหะ

แววนกยูง แก้หละ แก้ทราง แก้ริดสีดวงจมูก

หางนกยูงรสเบื่อเมา แก้สะอึก แก้พิษกาฬ และพิษตานทราง แก้ลมชัก เหลือกตา ช้อนตา แก้สลบ แก้เชื่องซึม แก้หอบหืด แก้ทรางลิ้นขาว เป็นฝ้าละอองเหม็นเน่า

หางนกกะลิง แก้พิษฝี พิษไข้ พิษกาฬ

ขนนกตะขาบ แก้ริดสีดวงจมูก

ขี้นกพิราบ แก้ไข้ แก้พิษทรางร้าย

หัวกาและกระดูกกา แก้กาฬ ตัดพิษกาฬ ดับพิษทั้งปวง

ขนกา แก้พิษตานทราง



ประเภทที่ ๓ เรียกว่าธาตุวัตถุ

ได้แก่แร่ธาตุต่างๆ ซึ่งเกิดขึ้นเอง หรือสิ่งประกอบขึ้นจากแร่ธาตุต้องรู้จักชื่อธาตุวัตถุนั้นๆ ว่ามีรูปลักษณะ สีกลิ่นรสเป็นอย่างไร ท่านแบ่งออกเป็น ๒ จำพวก คือ




๑ จำพวกสลายตัวได้ยากดังตัวอย่าง

เขม่าเหล็กรสเผ็ดเย็น บำรุงโลหิต แก้ตับโต ตับทรุด ม้ามโต ม้ามแลบตามชายโครง แก้คุดทะราด

สนิมเหล็กรสฝาดหวาน บำรุงโลหิต แก้ตับโต ตับทรุด ม้ามโต ม้ามแลบตามชายโครง แก้คุดทะราด

นมผารสเย็น แก้โรคตา แก้โรคตาขุ่นมัวฝ้าฟาง แก้แสบร้อนตามผิวหนังเนื่องจากไข้ ประดง

บัลลังก์ศิลารสเย็น ดับพิษทุกอย่าง ห้ามเหงื่อ ใช้โรยแผลเรื้อรัง และแผลกามโรค

ศิลายอนตัวผู้ แก้ไข้ท้องเสีย แก้พรรดึก แก้เสมหะและลมอันเกิดเพื่อดี

ศิลายอนตัวเมีย แก้ไข้ฟกบวม แก้ฝีเส้น ฝีเอ็น ฝีคัณฑมาลา

หินการังแดง รสเย็น แก้ไข้พิษไข้กาฬ และฝีที่มีพิษอักเสบ

หินฟันม้า แก้พิษในปากในคออักเสบบวม ดับพิษทั้งปวง




๒ จำพวกสลายตัวง่ายหรือสลายตัวอยู่แล้ว ดังตัวอย่างดังนี้คือ
กำมะถันเหลืองรสแค้นคอเมา ขับลมในกระดูก ฆ่าแม่พยาธิ์ทั้งภายในและภายนอก แก้จุกเสียดในโรคป่วง

กำมะถันแดงรสปร่า แก้ลมป่วง ล้างหัวฝี รักษาท้อง แก้ประดง แก้แผลเรื้อรัง เปื่อยลาม

เกลือประสะรสหวาน แก้พิษกำเดา ผายธาตุ แก้ลมจุกเสียดให้ย่อยอาหาร

เกลือสินเธาว์รสเค็ม แก้พรรดึก แก้ระส่ำระสาย ขับพยาธิ์ภายในท้อง ล้างเมือกมันภายใน แก้ไข้ตรีโทษ ละลายนิ่ว

เมล็ดข้าวสารรสเย็น แก้ลมเพลมพัด แก้ฟกบวม (ที่เปลี่ยนที่บวมเสมอ) แก้ลมพิษ แก้คันเนื่องจากลมพิษ

น้ำซาวข้าวรสเย็น ถอนพิษผิดสำแดง แก้ร้อนในกระหายน้ำ

ขันทศกรเกิดจากน้ำค้างรสหวานขม บำรุงกำลัง ทำให้ปัสสาวะคล่อง แก้เสมหะจุกคอ ทำให้คอชุ่ม แก้ระหายน้ำ

ขันทศกรเกิดจากน้ำอ้อยรสหวานชุ่ม บำรุงธาตุ แก้ฝี แก้ผอมเหลือง

ขันทศกรเกิดจากน้ำผึ้งรวง แก้นิ่ว แก้ท้องมาน แก้สะอึก แก้กำเดา

ริมชายทะเลรสหวานร้อนเล็กน้อย แก้ไข้เชื่อมซึม แก้จุกเสียด แก้ลมพิษ แก้คอแห้ง

จุนสี รสเปรี้ยวฝาด กัดล้างหัวฝี แก้โรคฟัน กัดหัวหูดและคุดทะราด

ชาดต่างๆ รสเย็น บำรุงตับปอดให้สมบูรณ์ ดับพิษอักเสบเนื่องจากตับปอดพิการ แก้โรคในกระดูก แก้พิษตานทรางทั้งปวง แก้ฝีและเม็ดในคอ

ดินถนำส้วมและดินถนำถ้ำ รสเย็น แก้โรคตา (ดินถนำส้วมดีกว่าดินถนำถ้ำ เพราะดินถนำถ้ำอ่อนกว่าเล็กน้อย)

ดินปลวกขาวรสเย็นจืด ดับพิษถอนพิษฟกบวม แก้ร้อนในกระหายน้ำ

ดินประสิว รสเค็มปร่าเย็น ขับลมที่คั่งค้างตามเส้น ถอนพิษ ขับปัสสาวะ แก้คันตามผิวหนัง

หญ้ายองไฟ รสเค็มฝาด (เขม่าไฟ) แก้โลหิต สมานบาดแผล

ดินรังหมาร่า รสเย็น ดิบพิษและถอนพิษ แก้กระหายน้ำ

ดินสอพองรสเย็น แก้พิษผื่นผดคัน ห้ามเหงื่อ

ตุกต่ำ แก้ปากเปื่อย ปากแตกระแหง แก้แสบร้อน

น้ำประสานทองเทศรสหวาน แก้เม็ดยอด กันฝ้าละอองในปาก แก้ลิ้นเป็นขุม แก้ริดสีดวงในลำคอ แก้ไข้ผอมเหลือง แก้ริดสีดวงตา แก้ริดสีดวงทวารหนัก แก้ฟกบวม แก้ลมอัณฑพฤกษ์ แก้หืดไอและมองคร่อ

น้ำประสานทองจีน แก้ริดสีดวงจมูก ขับเสมหะให้ตกลงสู่คูถทวาร แก้ลมจุกเสียด บำรุงกำลัง แก้ระหายน้ำ แก้ลม

น้ำประสานดีบุกรสชาเฉียบ ล้างเสมหะ ล้างละออง แก้เม็ดยอดทั้งปวง

น้ำปูนใส รสฝาดเฝื่อนเย็น กล่อนเสมหะและโลหิต สมานแผลห้ามเม็ดยอด แก้ไอ แก้อาเจียนเป็นโลหิต แก้บิด

น้ำส้มสายชู รสเปรี้ยวฝาดเฝื่อนเล็กน้อย ขับลมให้แล่นทั่วกาย ชูกำลังและชูชีพจร

พิมเสนเกล็ด แก้ลมวิงเวียนหน้ามืด หัวใจอ่อน บำรุงหัวใจ ทำให้ชุ่มชื่น ทำให้เรอและผายลม แก้จุกเสียดแน่นเฟ้อ แก้ปวดท้อง แก้บาดแผลสดและเรื้อรัง

พิมเสนในปล้องไม้ไผ่รสหวานเย็นหอม แก้ลมกองละเอียด แก้โรคหอบไอ แก้ไข้ แก้ริดสีดวงแห้ง แก้โรคตา

สารหนูรสเบื่อเมา แก้พยาธิ์ทั้งปวง ฆ่าเชื้อโรคในโลหิต ทำบาดแผลให้แห้ง รักษาบาดแผลมิให้เน่าเปื่อย แก้กามโรค แก้โรคผิวหนังผื่นคัน แก้พุพองตามร่างกาย แก้โรคมะเร็งคุดทะราด แก้อุจจาระเน่า ในโรคธาตุพิการ บำรุงต่อมในกระเพาะอาหารและลำไส้ แก้โรคแพ้ท้อง แก้หืด แก้ไข้จับสั่น (เป็นยาอันตราย)

สารหนูบริสุทธิ์เป็นผงหรือก้อนขาว ช่วยย่อยอาหาร ทำให้เซลของโลหิตแดงมากขึ้น บำรุงผิวหนังให้เจริญและบริสุทธิ์ แก้โรคผิวหนัง

สารส้ม รสฝาดหวานเล็กน้อย สมานทั้งภายในและภายนอก ชะล้างระดูขาว ขับฟอกหนองในและหนองเรื้อรัง แก้แผลในปากและคอ แก้หลอดลมอักเสบชำระล้างตามที่มีหนอง แก้หูมีน้ำหนวก ชะล้างโลหิตออกทางทวารเบาของสตรี ขับปัสสาวะ แก้นิ่ว แก้หนองใน ขับระดูขาว

สารส้มสตุ รสฝาดจัด แก้บาดแผลเรื้อรัง แก้เหงือกบวม แก้รัตตะปิตตะโรค

หรดาลกลีบทอง กัดเม็ดยอดอันเกิดในปากของเด็ก กัดผมขนหนวดเคราให้หมดไป


%